1918-2018: Za sto godina ni jedna lekcija nije savladana

Vek Jugoslavije: naličje ujedinjenja

Piše: Milivoj Bešlin | 25. decembar 2018. | Avangarda

Za razliku od druge, socijalističke Jugoslavije, prva je, iako nastala sa velikim ambicijama i uz suficit idealizma, imala relativno oskudne domete. Nastala prvodecembarskim aktom 1918. u Kući Krsmanovića na beogradskim Terazijama, Kraljevina SHS/Jugoslavija bila je od prvih dana postojanja opterećena, pokazaće se nerešivim problemima koji će je uz pomoć fašističkih okupatora razoriti, nakon svega 23 godine egzistencije. Jugoslovensko ujedinjenje izvedeno je prekasno da bi njeni ključni etniciteti mogli biti sliveni u jednu naciju, slično Nemcima i Italijanima, ali je i nastala prerano da bi se razumela i usvojila istorijska neminovnost o dovršenom procesu konstituisanja tri različita naroda: Srba, Hrvata i Slovenaca.

Na stotu godišnjicu formiranja Jugoslavije, puno je toga rečeno, malo je prethodno pročitano, još manje istraženo. Pre svega su izricani ideološki i politički sudovi. Prevladale su emocije, što je i očekivano, imajući u vidu prigodni i svečarski karakter stogodišnjice. Sumarno posmatrano, bilo je novinskih napisa, okruglih stolova, intervjua, manjih konferencija, razgovora, debata, televizijskih emisija.

Dok se u Hrvatskoj, izuzev levičarskih krugova, o Jugoslaviji najglasnije ćutalo, u Srbiji je u državnim i paradržavnim manifestacijama i institucijama jugoslovensko ujedinjenje posmatrano kao ekskluzivno srpska stvar. Za sto godina ni jedna lekcija nije savladana. Današnja radikalsko-naprednjačka Srbija nije 1918-tu poistovetila sa stvaranjem Jugoslavije, već sa aneksijom Vojvodine. Jedini ratni dobitak koji je uspela da zadrži, Srbija je obeležila nacionalističko-propagatorskom izložbom u Novom Sadu i kič spomenikom kralju Petru I Karađorđeviću koji nikada nije kročio na tlo Vojvodine.

Nikad više 1918. godina!

Vek priključenja Srbiji, Vojvodina je mogla da obeleži i bilansiranjem koje bi svedočilo o rekordnom ekonomskom, društvenom i kulturnom propadanju u poslednje tri decenije ‒ najbržom devastacijom i siromašenjem u dvovekovnoj istoriji ove pokrajine. Svesrpski ujediniteljski ciljevi uvek imaju visoku cenu. A u tom kontekstu, u Crnoj Gori je prevladao slogan – nikad više 1918. godina! Ništa čudno, ako se zna tragična istorija crnogorske 1918-te. Zemlja članica pobedničke koalicije, za samo nekoliko dana tokom nelegalne tzv. Podgoričke skupštine, održane u okruženju srbijanskih bajoneta, izgubila je vekovnu državnost, međunarodno priznanje, kralja, legalnu vladu, parlament, sve što ju je činilo državom i političkim subjektom. Postala je srbijanska provincija.

Oni koji se u samoj Crnoj Gori sa tim nisu složili ubrzo su podigli Božićni ustanak (1919). Okupaciona vojska, rečeno jezikom vojvode Živojina Mišića, u krvi je ugušila ustanak. Prema istraživanjima, broj ubijenih ljudi i spaljenih kuća, tokom represije u vreme gušenja ustanka, merio se hiljadama. Stotine su napustile Crnu Goru sklanjajući se od odmazde, uglavnom, u italijansku luku Gaeta, koja je bila prepuna crnogorskih izbeglica. Trauma duga čitav vek. Zločini koji su ostavili ožiljak u maloj Crnoj Gori. Skupštinska rasprava povodom formalnog poništenja odluka tzv. Podgoričke skupštine, održana nedavno u crnogorskom parlamentu, pokazala je svu dubinu istorijske traume. Iako su odluke nelegalne skupštine faktički poništene krajem antifašističkog rata 1944. i 1945, kada je obnovljena crnogorska državnost u okvirima federativne Jugoslavije, sama debata u društvu i Skupštini je pokazala da je i jedan formalni gest bio potreban. Reakcije u Srbiji koje se mogu svesti na ismevanje, uvrede, širenje nacionalističke mržnje prema susedima, na najbolji način svedoče o primarnim uzrocima raspada Jugoslavije. I zbog čega je svaki pokušaj njene obnove iluzija za lakoverne.

Ipak, za razliku od druge, socijalističke Jugoslavije, prva je, iako nastala sa velikim ambicijama i uz suficit idealizma, imala relativno oskudne domete. Nastala prvodecembarskim aktom 1918. u Kući Krsmanovića na beogradskim Terazijama, Kraljevina SHS/Jugoslavija bila je od prvih dana postojanja opterećena, pokazaće se nerešivim problemima koji će je uz pomoć fašističkih okupatora razoriti, nakon svega 23 godine egzistencije. Jugoslovensko ujedinjenje izvedeno je prekasno da bi njeni ključni etniciteti mogli biti sliveni u jednu naciju, slično Nemcima i Italijanima, ali je i nastala prerano da bi se razumela i usvojila istorijska neminovnost o dovršenom procesu konstituisanja tri različita naroda: Srba, Hrvata i Slovenaca. Novonastalu državu od prvih trenutaka potresali su nacionalizmi ispoljavani kroz srpsku oslobodilačku tradiciju i intenciju da se bude vladajući narod južnoslovenske zajednice, čime se podsticala pre svih hrvatska, a delom i slovenačka, težnja ka nacionalnoj emancipaciji.

Južnoslovenski identitet

Brojna su istraživanja u domaćoj istoriografiji koja pokazuju da jugoslovensko ujedinjenje nije bilo proizvod trenutka ili istorijska slučajnost, već rezultat dugotrajnog istorijskog razvitka u periodu dužem od jednog veka. Ideja jugoslovenske integracije imala je osnov u južnoslovenskom identitetu i jezičkoj bliskosti Srba i Hrvata. Etničko-jezička povezanost bila je osnovna supstanca za političku ideologiju jugoslovenstva. Ipak, uz bliskosti, postojale su i brojne razlike među jugoslovenskim narodima. Sve te razlike, koje su bile rezultat vekovne etnogeneze koja je integrisala mnoštvo različitosti i vizija budućnosti koje nije mogla da prikrije rečenica regenta Aleksandra izgovorena u kući Krsmanovića na dan ujedinjenja pre ravno sto goodina: “U ime njegova veličanstva kralja Petra I proglašavam ujedinjenje Srbije sa zemljama nezavisne Države Slovenaca, Hrvata i Srba u jedinstveno Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca.”

Pođemo li od poznate maksime da istorija jedne zemlje leži u njenoj geografiji, sve protivrečnosti novostvorene zajednice rasprostranjene izmedju 41. i 47. stepena severne geografske širine, postaju uočljivije. Površine 248.666 kilometara kvadratnih, sa oko 12 miliona stanovnika, Jugoslavija je spadala u red većih evropskih država. U širokom luku izbijala je na jadransku obalu, na severu je kontrolisala centralni tok Dunava, u svoje severozapadne delove uključivala je Alpe, na jugu se prostirala gotovo do Egejskog mora. Sve to činilo je balkanskom, ali i panonskom, srednjoevropskom, podunavskom, mediteranskom, alpskom zemljom, koja je trebalo da pomiri sve pluralnosti međusobno protivrečnih identiteta. U tek zakoračenu realnost ušlo se sa šest pravnih sistema, mnoštvom pisama, tri velike konfesije, dva jezika većinskih naroda i najraznovrsnijim jezicima teško diskriminisanih, nepriznatih i zbog toga revizionistički raspoloženih manjina. Nova država nije imala međunarodno priznanje, koje će joj pribaviti tek konferencija mira u Versaju 1919‒1920. a na njenim tri hiljade kilometara dugim granicama vladali su nemiri i anarhija, kao i revanšistički susedi. Pretrajavali su različiti valutni, poreski i finansijski sistemi, železnička i infrastrukturna nekompatibilnost, raznoliki tipovi obrazovanja, prosvete i školskih programa; neujednačeni agrarno posedovni odnosi od kolonatskih i čivčijskih do sitnog seljačkog poseda.

Temelj ekonomije bila je nerazvijena poljoprivreda sa sitnim seljačkim posedom kao njenim nosiocem. Ekonomski neodrživa gazdinstva manja od 5 ha činila su preko 2/3 svih poseda (67,8%) i nisu bila u stanju da ishrane ni brojne članove vlastitog domaćinstva. Gotovo polovina ovih poseda imala je površinu ispod 2 ha, najčešće u neplodnim oblastima Dalmacije, Crne Gore, Bosne i Hercegovine. Tek su posedi veći od 10 ha u jugoslovenskim uslovima mogli da prehrane svoje žitelje, obezbede kakav-takav tržišni višak i neveliku akumulaciju, a njih je bilo samo 12 posto. Na sve ovo dolazila je, za razvijeni svet, nezamisliva agrarna prenaseljenost, odnosno pritisak ogromnog broja stanovnika na male i autarhične seljačke posede.

Prve godine života

Podaci o profesionalnoj i društvenoj strukturi stanovništva jasno pokazuju da je preko 3/4 domaćinstava u prvoj Jugoslaviji živelo od agrara, tj. da je oko 80 posto stanovništva privređivalo u poljoprivredi. Uzevši u obzir poznatu činjenicu da jednaka količina rada u poljoprivredi stvara znatno manju zaradu nego u drugima zanimanjima, ne čudi da je Kraljevina Jugoslavija za sve vreme svog postojanja bila stagnantno, zaostalo i siromašno društvo evropske periferije u kojoj je svaki pa i kulturni napredak bio veoma spor, a stepen društvene pokretljivosti zabrinjavajuće nizak.

Najvidljiviji pokazatelj poražavajuće zaostalosti izrazito ruralnog i samodovoljnog društva bila je činjenica da je više od polovine stanovništva (51,5%), prema popisu iz 1921. bilo nepismeno. Naravno, podaci su varirali od oblasti do oblasti – u BiH, Makedoniji, Kosovu broj nepismenih je prelazio 80% – a zavisili su i od rodne strukture, budući da je nepismenost među ženama bila daleko izraženija. Prema podacima popisa iz 1931. postotak nepismenih se smanjio na 44,6% stanovništva. Međutim, koliki je procenat formalno pismenog stanovništva znao samo da se potpiše, ali da pri čitanju ne shvati kontekst pročitanog (funkcionalna nepismenost), ostaje nepoznato.

Prve godine života Jugoslavija provodi u pravnom provizorijumu, sa Privremenim narodnim predstavništvom i u znaku oštrih sukobljavanja vodećih političkih partija u vezi sa budućim ustavnim ustrojstvom i državnim uređenjem. Skoro bez izuzetka svi hrvatski politički činioci, oslonjeni na istorijsko i državno pravo, zagovarali su federalističko državno uređenje ili neki oblik složene države. Nasuprot njima, srpska politička elita nesklona ideji složene države, daleko od političke kulture nacionalne pluralnosti ili kompromisa, koji je viđen kao “austrijanština” i “nagodbenjaštvo”, odbacivala je svaki razgovor o federalizmu i decentralizaciji. Oštre rasprave neće utihnuti ni nakon usvajanja centralističkih rešenja u Vidovdanskom ustavu iz 1921. izglasanom mimo ranijih dogovora prostom većinom u Ustavotvornoj skupštini od strane samo srpskih partija i dela potkupljenih manjinskih poslanika.

Parlamentarna praksa je pokazala svu manjkavost u uslovima odsustva minimuma unutrašnjeg konsenzusa o ključnim državnim pitanjima, ali i usled snažnog vaninstitucionalnog upliva kralja Aleksandra Karađorđevića (1921‒1934) u rad najvišeg zakonodavnog tela. U prilog ovoj tvrdnji dovoljno je navesti da je Kraljevina SHS u periodu (pseudo)parlamentarizma (1919‒1928) promenila 23 vlade, a samo su dve izgubile većinu u parlamentu.

Treća po snazi politička partija – KPJ je zabranjena, poslanicima su protivzakonito oduzeti mandati, a naredne dve decenije prema članovima ilegalne organizacije primenjivane su čudovišne i surove mere represije koje su uključivale i politička ubistva i mučenja. Uzavrele nacionalističke strasti i uskomešani politički život, koji je amplitude dosezao u vreme predizbornih kampanja (1921, 1923, 1925, 1927) dosegli su krajnju tačku juna 1928. u skupštinskom atentatu u kome je od ruke radikalskog poslanika Račića stradalo više hrvatskih poslanika, među njima i predsednik Hrvatske seljačke stranke, Stjepan Radić.

Minimum unutrašnjeg konsenzusa

Iskoristivši tragične događaje u skupštini, koje je verovatno i sam podstakao, kralj je odlučio da između njega i naroda “ne treba da bude posrednika”, raspustio je parlament, suspendovao osporavani Vidovdanski ustav, zabranio rad političkim strankama, što je bio početak druge faze života jugoslovenske Kraljevine, poznatom kao Šestojanuarska ili monarho-diktatura iz 1929. godine. Politička platforma diktature bila je ideologija integralnog jugoslovenstva, provođena kroz nasilnu nacionalnu nivelaciju i unifikaciju. Posle šest godina, kada je postalo jasno da je zamišljeni projekat poražen i dok je razmišljao o neophodnim političkim promenama, kralj Aleksandar je pao kao žrtva atentata u Marseju 1934. godine.

Negativan bilans diktature bio je očit, pa je nova vlada na čelu sa Milanom Stojadinovićem rigidnu i kompromitovanu integralističku ideologiju želela da zameni ekonomskim rastom, efikasnom državnom intervencijom u privredi, ali i ograničenom i doziranom liberalizacijom u političkom životu. Na unutrašnjem političkom polju savezništvom sa bosanskim muslimanima (JMO) i slovenačkim klerikalcima (SLS), a na spoljnopolitičkom, povezivanjem sa Nemačkom i Italijom, Stojadinović je pokušao da izoluje hrvatski pokret i prisili Vladka Mačeka na kapitulaciju. Međutim, zbog jačanja autoritarnih tendencija premijera, približavanja fašističkim silama i nerešenog hrvatskog pitanja, knez-namesnik Pavle Karađorđević, zamenio je Stojadinovića lojalnijim Dragišom Cvetkovićem, koji je sa vođom hrvatskog pokreta, Mačekom 1939. postigao sporazum o formiranju Banovine Hrvatske. Time je započet proces federalizacije Jugoslavije, ali i komadanja Bosne i Hercegovine između srpskog i hrvatskog nacionalizma. U to vreme Kraljevina Jugoslavija već dobija prve logore za političke neistomišljenike (Bileća i Višegrad) i donosi antisemitske uredbe. Nadolazeći rat je razrešio sve njene kontroverze.

Tokom nepune dve i po decenije postojanja Kraljevina SHS/Jugoslavija nije uspela da pronađe modus vivendi, kao ni minimum unutrašnjeg konsenzusa u međunacionalnim odnosima, u pitanjima državnog uređenja, demokratizacije, spoljnopolitičkog kursa, ekonomske politike, prevashodno jer su autoritarnost, nasilje i korupcija bili ključne političke determinante monarhističkog režima.

Drugi svetski rat, antifašistička borba i socijalistička revolucija u Jugoslaviji (1941‒1945) ponudiće drugačiju vrstu odgovora na dotadašnje izazove. Uprkos tome, Jugoslavija je bila prosvetiteljski, mirovni i emancipatorski projekat, ali i bezbednosni okvir za sve njene narode. Iako se u realizaciji realnost razlikovala od plemenitih ideja, Jugoslavija je bila, kako je pisala Olivera Milosavljević, rezultat racionalno izgrađene istorijske svesti. Uzimajući u obzir modernizacijski iskorak načinjen u obe, posebno u drugoj Jugoslaviji, istorija će biti daleko naklonjenija generacijama koje su je stvarale pre jednog veka, od generacija koje su je, poslednje decenije 20. veka, u krvi razorile.