Latinka Perović

Povodom knjige Građenje jedne kontrainstitucije. Istorija Instituta za filozofiju i društvenu teoriju

Građenje jedne kontrainstitucije. Istorija Instituta za filozofiju i društvenu teoriju (str. 336). Autori Igor Cvejić, Olga Nikolić, Michal Sládeček. Institut za filozofiju i društvenu teoriju, Beograd, 2019.

Beograd, avgust – septembar 2019.

Zahvaljujem vam na pozivu. Odazvala sam se iz profesionalnih razloga. Gotovo nikad ne odbijam da učestvujem u razgovoru o knjizi koja za predmet ima ono čime se sama bavim, ili što imam u svom iskustvu.

Pretpostavljam da je ovo drugo, to jest – moje iskustvo i bilo Vaš razlog da me pozovete na razgovor o knjizi Građenje jedne kontrainstitucije. Istorija Instituta za filozofiju i društvenu teoriju.

Ne bih, međutim, želela da se moj profesionalni pristup shvati kao način da izbegnem razgovor o svom iskustvu. Zato, u početku, želim da budem precizna u odnosu na to iskustvo. To jest: na odnos srpskih liberala prema slučaju osmoro profesora, koji su, 1975. godine, udaljeni sa Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu.

* * *

Dakle, srpskim liberalima nazvano je rukovodstvo Saveza komunista Srbije od 1968. do 1972. godine. Vodeća ličnost tog rukovodstva bio je Marko Nikezić, rođen u Beogradu 1921. godine. Predratni skojevac, ilegalac u okupiranom Beogradu, za kojim su okupatorske vlasti raspisale poternicu. Posle rata, kratko vreme potpredsednik Gradskog narodnog odbora u Beogradu čiji je predsednik bio građanski političar, advokat Ninko Petrović. Zatim: ambasador SFRJ u Egiptu, Čehoslovačkoj, Sjedinjenim Američkim Državama, državni podsekretar u Sekretarijatu inostranih poslova te, posle Koče Popovića, držani sekretar.

Njegovom dolasku na čelo Saveza komunista Srbije prethodili su važni događaji.

U zemlji: privredna reforma 1965. godine; uklanjanje Aleksandra Rankovića, glavnog predstavnika Srbije u jugoslovenskom partijskom i državnom rukovodstvu, iz javnog života – 1966. godine; istupanje književnika Dobrice Ćosića na sednici CK SK Srbije, sa zahtevom za promenu vladajuće nacionalne politike – u maju 1968. godine; studentski događaji u Beogradu u junu 1968. godine.

U svetu: ulazak trupa Varšavskog pakta u Prag – u avgustu 1968. godine, koji je okončao iluziju o socijalizmu sa ljudskim licem.

Intelektualac, vajar – koji je svoju vokaciju ograničio na privatnu sferu – poznavalac sveta – u dogmatski orijentisanoj većini u Partiji smatran zapadnjakom – Nikezić je u demokratskim krugovima u Srbiji i u Jugoslaviji dočekan kao „novi čovek“.

Mandat partijskog rukovodstva s Nikezićem na čelu obeležen je počecima krize i izazovima koje je ona postavljala. Šta posle Tita? Kojim putem dalje? To je vreme rada na ustavnim amandmanima 1971. godine, koji su doveli do konfederalnog Ustava iz 1974; vreme masovnog pokreta u Hrvatskoj, a zatim smene hrvatskog rukovodstva – faktički na sednici Predsedništva CK SKJ, 1. decembra 1971. godine, u Karađorđevu. Bez rasprave u jugoslovenskim institucijama – arbitrarno je presuđeno onima koji su pitanja postavljali.

Do potresa je došlo i u svim drugim jugoslovenskim republikama. Najrazorniji je bio u Srbiji. Partijskom rukovodstvu Srbije presuđeno je u četvorodnevnom razgovoru J. B. Tita sa Političkim aktivom Srbije, 9–12. oktobra 1972. godine.

Duže pripreman – praktično od 1968. godine – izvršen je zaokret: proklamovan je povratak na kurs pre VI kongresa KPJ 1952. godine. Sve u međuvremenu ocenjeno je kao slabljenje revolucionarne uloge Partije.

Posle ostavki vodećih ljudi u Savezu komunista Srbije, koji su odbili da sprovode politiku zaokreta, u Srbiji je – u partijskim rukovodstvima, državnoj administraciji, privredi, kulturi i medijima – smenjeno između 5000 i 12000 ljudi. Progoni su najviše pogodili vodeće ljude u privredi, označene kao tehnokrate, i u lokalnim zajednicama.

Temeljnu čistku pripremila je i održavala žestoka kampanja. Nikezić ju je poredio sa kampanjom protiv Liu Šao Čija u Kini tokom kulturne revolucije.

* * *

Postoje dve interpretacije ovih zbivanja.

Jedna je nastala u pripremama zaokreta, održala se u toku njegovog složenog izvođenja i, naravno, u nastojanju da se odredi mesto zaokreta u istoriji. Onovremena i domaća i inostrana štampa zabeležile su tu interpretaciju. Napisane su i nekolike knjige, od kojih je, zbog svoje dokumentarnosti, najznačajnija dvotomna knjiga Dragana Markovića i Save Kržavca Liberalizam od Đilasa do danas (1978).

Prema toj interpretaciji, srpsko partijsko rukovodstvo optuženo je za liberalizam i oportunizam, što je dovelo do slabljenja revolucionarne uloge Partije, napuštanja principa demokratskog centralizma, relativizacije klasnog neprijatelja. I, dakako, za sovjetofobiju, to jest – prozapadnu orijentaciju. Krunski dokaz opasnosti bio je suprotstavljanje J. B. Titu.

Kao posebni dokazi odstupanja od revolucionarne uloge Partije navođeni su: Kongres kulturne akcije, u oktobru 1971. godine u Kragujevcu, koji je predstavljao najšire okupljanje inteligencije u Srbiji posle 1945. godine; odbijanje zahteva za administrativnim merama prema profesorima Filozofskog fakulteta; rezerve prema načinu uklanjanja rukovodstva u Hrvatskoj. Prećutno, nesaglasnost sa kooperativnošću srpskog partijskog rukovodstva u radu na ustavnim amandmanima 1971. godine. Odnosno, okretanje Srbije sebi i politika njenog neidentifikovanja sa Jugoslavijom.

Interpretacija srpskih liberala počinje da se menja posle Osme sednice CK SK Srbije, 1987. godine.

Tada srpski liberali postaju takozvani liberali. Odnosno, progonitelji slobodne misli u Srbiji. Sve zabrane se pripisuju njima, kao i hapšenje profesora Pravnog fakulteta Mihaila Đurića. U stvaranju takve slike o srpskim liberalima učestvuju i profesori Filozofskog fakulteta, koji nisu reagovali na pomenuti zaokret 1971. godine i čistke koje su u Srbiji usledile posle 1972. godine. Oni svoje uklanjanje sa Univerziteta pripisuju takozvanim liberalima. Pritom, ignorisane su proverljive činjenice.

Marko Nikezić je umro u januaru 1991. godine. U razgovorima sa publicistom Slavoljubom Đukićem, na osnovu kojih je nastala Đukićeva knjiga Slom srpskim liberala – tehnologija političkih obračuna Josipa Broza Tita (1990), prvom javnom istupanju posle 1972. godine, Nikezić nije govorio revanšistički. Njega je uvek zanimao koren stvari. Optuživan od Dobrice Ćosića da nije razumeo pitanje, on je izražavao bojazan da Srbija sa Slobodanom Miloševićem kreće na put bez povratka.

Posle smrti Marka Nikezića, „knjiga o liberalima“ sa dva slova spala je na jedno slovo. Nikada to nisam primala lično. Promena interpretacije zanimala me je, pre svega, metodološki.

* * *

Od polovine 19. veka, kada i počinje njegova istorija, liberalizam u Srbiji nije bio isto što i zapadnoevropski liberalizam. Bio je realno moguć kao i svaka zapadnoevropska ideja, kao i socijalizam. Držala sam se Ilariona Ruvarca: za istoričara činjenice nisu isto „što i za obično dete i prost narod“. Na reviziju istorije gledala sam kao na konstantnu pojavu. Njenim najštetnijim vidom smatrala sam zatamnjivanje izvesnih procesa, pojava, događaja i ljudi. Zato što su u složenostima istorije sadržane različite mogućnosti. Mene su zanimale one koje su u novijoj srpskoj istoriji, po pravilu, previđane. Kao, na primer, ponavljanje neuspelih ciklusa modernizacije.

Sa falsifikatima činjenica je drukčije: stvari, na kraju, dođu na svoje mesto. U to me je uverila i knjiga o kojoj danas razgovaramo.

* * *

Knjiga Građenje jedne kontrainstitucije… predstavlja važan iskorak, koji je mogla učiniti samo nova generacija Centra, odnosno Instituta za filozofiju i društvenu teoriju. Taj iskorak karakterišu:

- stavljanje istorije Centra, odnosno slučaja osmoro profesora Filozofskog fakulteta u Beogradu u kontekst promena do kojih je došlo u filozofiji Jugoslavije pedesetih i šezdesetih godina prošlog veka, posle političkog sukoba jugoslovenskih komunista sa Staljinom. To nikako nije raskid sa staljinizmom kao ideologijom, ali jeste početak preispitivanja i traženja. U tom procesu, za filozofiju je prelomni značaj imao skup jugoslovenskih filozofa na Bledu 1960. godine.

Podele su, međutim, ostale i posle 1948. godine: u politici, filozofiji, književnosti, likovnoj umetnosti. Osnovani su posebni časopisi, održavani posebni skupovi. Do dijaloga nije nikad došlo.

U filozofiji, pre pokušaja dijaloga jugoslovenskih filozofa inspirisali su 1974. godine zagrebački filozofi Milan Kangrga i Rudi Supek. Iste godine, Hrvatsko filozofsko društvo pokrenulo je časopis Praxis, sa programskim člankom Gaje Petrovića „Čemu Praxis?“. Rad Korčulanske letnje škole, u kome su učestvovali i najpoznatiji filozofi u svetu, i časopisa Praxis bili su tesno povezani. Njihov početak i trajanje obuhvata istu deceniju – 1964–1974. To je vreme najintenzivnijeg razvoja filozofije u Jugoslaviji, vreme velikog društvenog interesovanja za filozofske teme. Vlast je imala ambivalentan odnos prema Korčulanskoj letnjoj školi i časopisu Praxis. Finansijski ih je pomagala, ali i želela kontrolu granica do kojih je mogla ići nedogmatska kritika staljinizma;

- u knjizi Građenje jedne kontrainstitucije… nema osvrta na knjige o praxis filozofiji u Hrvatskoj. Ali, ona, u suštini, korespondira sa tim knjigama. Hrvatski autori ukazuju na razlike između zagrebačkih i beogradskih praksisovaca koje su postojale od početka do kraja. Dok su prvi više bili zainteresovani za filozofiju, preokupacija drugih je bila – politika. Skrupulozni autori knjige Građenje jedne kontrainstitucije…, na svoj način to potvrđuju. U isto vreme, njihova rekonstrukcija slučaja osmoro profesora korespondira i sa istoriografskim istraživanjima izvora partijske i bezbednosne provenijencije, koja je, dosad najtemeljnije, obavio istoričar, takođe mlađe generacije, Milivoj Bešlin. U fokusu beogradskih praksisovaca, za razliku od zagrebačkih, nije njihovo teorijsko delo, već njihova politička sudbina. I sami, a naročito njihovi tumači, insistirali su na njihovom političkom progonu, na njihovoj žrtvenoj poziciji, nalazeći za to pogrešnog krivca. Zašto?

Neki od pripadnika beogradskih praksisovaca napisali su autobiografije. Oni među njima čije je naučno delo dostiglo obim sabranih i izabranih dela – i dobili su njihova izdanja. Izvori za proučavanje njihovog naučnog doprinosa filozofiji ne nedostaju. Pa ipak, u fokusu pažnje, i njih samih i njihovih tumača, bila je, sve vreme, njihova politička sudbina i pronalaženje pogrešnog krivca za nju. U suštini, odnos vlasti prema njima bio je ambivalentan. Optuživati ih za zloupotrebu nauke u sistemu koji nije dopuštao slobodu političkog organizovanja, sve manje je bilo ubedljivo. Udaljiti ih od studenata, a učiniti ih osnivačima posebne institucije, dokaz je te ambivalentnosti, možda tačnije konfuzije. Centar za filozofiju i društvenu teoriju, proširen novim saradnicima, postao je osamdesetih godina prošlog veka, glavni opozicioni centar.

Pitanja su, kao što uvek biva, došla iznutra, od mlađih. Zoran Đinđić je postavio pitanje: koliko su beogradski praksisovci stvarno iskoračili iz staljinističkog dogmatizma, i kritikovao ih što su čitave generacije studenata Beogradskog univerziteta lišili saznanja o zapadnoevropskom liberalizmu. Ta su pitanja izazvala oprez prema njemu, ali su ostala bez odgovora;

- knjiga o kojoj govorimo precizno je dokazala da je zahtev za eliminisanjem osmoro profesora sa Filozofskog fakulteta dolazio od Tita. On ga je formulisao posle studentskih događaja 1968. godine. Posle svog čuvenog govora u kome je 90% studenata označio kao „poštenu socijalističku omladinu“, u narodnim javnim istupanjima bio je koncentrisan na 10%, među kojima su oni koji „truju“ većinu studenata. Izričito je pominjao profesore na Beogradskom univerzitetu, praksisovce. U razgovorima sa predstavnicima državnog i partijskog rukovodstva Srbije vršio je direktan pritisak da se profesori Filozofskog fakulteta udalje iz nastave. Testirao je novo partijsko rukovodstvo, koje je slovilo kao liberalno.

Sasvim je izvesno da Tito nije čitao filozofska dela ni zagrebačkih ni beogradskih praksisovaca. Zašto je, onda, insistirao samo na administrativnim merama protiv beogradskih parksisovaca? Relevantan izvor za odgovor na ovo pitanje predstavljaju memoari Mihaila Markovića Juriš na nebo, 1–2 (2008, 2009). Uz Ljubomira Tadića, jedan od dvojice vodećih beogradskih praksisovaca, Mihailo Marković je delovanje ove grupe opisao kao delovanje političke organizacije. Sastajali su se u kafanama, na večerama čiji su glavni organizatori bili Nebojša Popov i Svetozar Stojanović. Tito je čitao policijske izveštaje o prisluškivanim razgovorima u kafanama, kasnije po stanovima, u kojima je njegova lična vlast bila centralna tema. Pritiscima, i javnim i internim, dugo je odolevano;

- do prekretnice je došlo posle 1972. godine. Ostavkama vodećih ljudi u partijskom rukovodstvu u Srbiji otklonjena je poslednja brana uklanjanju profesora sa Filozofskog fakulteta. Knjigu Građenje jedne kontrainstitucije… prva je u kojoj se to nedvosmisleno konstatuje.

Autori su precizno opisali otpor koji su akademska javnost, ali i institucije sistema, pružale 1973. i 1974. godine, da bi tek u januaru 1975. godine Narodna skupština Srbije donela specijalni zakon kojim je razrešen slučaj osmoro profesora Filozofskog fakulteta. Sve do 1981. godine bili su bez posla, uz izvesnu novčanu nadoknadu i sa mogućnostima da, kao gostujući profesori, borave u inostranstvu. Uživali su, sve do ratova 90-ih godina, podršku liberalne akademske javnosti u svetu;

- knjiga implicitno govori o političkim i idejnim vezama beogradskih praksisovaca sa Dobricom Ćosićem. O tome svedoči i on u svojim Dnevnicima. Sa njima je povezivao svoje teze u govoru na sednici CK SK Srbije, u kome je tražio promenu vladajuće nacionalne politike, i dobio njihovu podršku. Te su teze poslužile kao osnova Memoranduma SANU, čiji su autori bili Mihailo Marković i Ljubomir Tadić, koji je, kao svoj program, preuzeo Slobodan Milošević.

Izdanje Praxis international, bilo je, kaže Andrija Krešić, lična ambicija Mihaila Markovića. Zbog njegovog neprikrivenog nacionalizma, neki članovi Saveta Praxis international, kao nedavno preminula Agneš Heler, prekinuli su saradnju. Kao i zagrebačka grupa praksisovaca. Nacrt Ustava SFRJ, čiji je autor bio Nebojša Popov, zbog načela jedan čovek jedan glas doveo je do raspada grupe Čovek i sistem. To je bio kraj saradnje zagrebačkih i srpskih praksisovaca;

- u nedvosmislene zaključke autora knjiga Građenje jedne kontrainstitucije… spada i onaj da je Centar za filozofiju i društvenu teoriju odigrao ključnu ulogu u političkoj pluralizaciji Srbije 90-ih godina. Iz njega, to jest iz radova kako njegovih osnivača tako i iz radova novopridošlih saradnika, proizašli su akteri i osnivači najznačajnijih političkih partija. Od Mihaila Markovića, kao člana Glavnog odbora i pisca programa SPS, potonjeg svedoka odbrane na suđenju Slobodanu Miloševiću u Hagu, do Ljubomira Tadića, Dragoljuba Mićunovića, Zorana Đinđića, Vojislava Koštunice, Koste Čavoškog – kao osnivača Demokratske stranke i njihovih daljih razvrstavanja. Iz Centra su, posle promena 2000. godine, proizašli predsednik „skraćene“ Jugoslavije i premijer Srbije.

Da li je, onda, sudbina beogradske grupe praksisovaca bila filozofija ili politika? I zašto su pokušaje razgovora o tome odbijali „kritičari svega postojećeg“?

Autori knjige na akribičan način su zaokružili istoriju beogradskih praksisovaca, određujući programsku orijentaciju Instituta za filozofiju i društvenu teoriju.

* * *

Institut je ustanovio nagradu sa imenom Miladina Životića, jednog od osnivača Beogradskog kruga, asocijacije nezavisnih intelektualaca opredeljene protiv rata. Ako je politika, a ne teorija, dominanta beogradskih praksisovaca, onda je današnjoj generaciji saradnika Instituta za filozofiju i društvenu teoriju, novoj etapi posle Centra za filozofiju i društvenu teoriju, bliža politika sporazumevanja i kompromisa od politike ratova za rešenje srpskog pitanja kao državnog pitanja.