|
Latinka Perović
Hrvatsko-ruske veze u kulturi:
kontinuitet i promene paradigmi
Ivana Peruško
Vindakijević, Od Oktobra do otpora.
Mit o sovjetsko-jugoslovenskome
bratstvu u Hrvatskoj i Rusiji kroz
književnost, karikaturu i film
(1917–1991), Fraktura, Zaprešić
2018, str. 380.
Beograd, septembar – oktobar 2020.
Stogodišnjica Oktobarske revolucije (2017) protekla je bez
značajnijih knjiga i u Rusiji i u svetu. Na Međunaronoj naučnoj
konferenciji koja je tim povodom održana u Moskvi bilo je malo
naučnika iz sveta, a naučnici iz bivših sovjetskih republika,
današnjih suverenih država, o Oktobarskoj revoluciji govorili su,
uglavnom, u kontekstu učvršćivanja i razvoja nacionalnih identiteta.
U zemljama bivše Jugoslavije pogotovo nije bilo studija o
Oktobarskoj revoluciji, pa knjiga hrvatske književne istoričarke
Ivane Peruško Vindakijević Od Oktobra do otpora predstavlja izuzetak
koji zaslužuje pažnju. Knjiga se temelji na dugim istraživanjima
autorke i njenom izvrsnom poznavanju kulturne istorije – naročito
književne – i Hrvatske i Rusije. Možda je samo koincidencija da je
knjiga objavljena u vreme jubileja.
Značajna po rezultatu koji se ogleda u njenoj visokoj
informativnosti, knjiga Od Oktobra do otpora posebno je značajna i
zbog pristupa autorke koji bi, po mome mišljenju, trebalo slediti i
u proučavanju istorije jugoslovenske države uopšte, posebno njene
kulturne istorije. To jest: od pojedinih kulturnih centara, kao
središta nacionalnih kultura, ka jugoslovenskom državnom
zajedništvu, kao složenoj istorijskoj pojavi, a ne obrnuto. Takav
pristup omogućava upoređivanje, a tek ono – pouzdane zaključke. Za
takav pristup Peruško Vindakijević nalazi oslonac i u hrvatskoj i u
ruskoj istoriografiji. I hrvatski i ruski istoričari ukazivali su
kako na važnost tako i na nedovoljnu proučenost
jugoslovensko-sovjetskih odnosa u kulturi.
Jedan od najboljih hrvatskih poznavalaca pomenutih odnosa, Ivan Očak
(Hrvatsko-ruske veze. Druga polovica 20. stoljeća, 1988) ukazuje na
činjenicu da su „hrvatsko-ruski odnosi bili u sjeni srpsko-ruskih
odnosa (pa čak i crnogorsko-ruskih odnosa)“. Po Očaku, nekoliko je
razloga za to: značajna uloga katolicizma; veze Hrvatske „sve do 20.
stoljeća redukovane su na individualna mišljenja“; u
društveno-kulturnoj i književnoj misli u Hrvatskoj „bilo (je)
romantizirano poimanje Rusije kao velike (i snažne) slavenske
države“.
Još neprevedenu na hrvatski jezik, knjigu ruskog istoričara Sergeja
Romanjenka Između „proleterskog internacionalizma“ i „slavenskog
bratstva“. Rusko-jugoslavenski odnosi u kontekstu etnopolitičkih
konflikata u Srednjoj Europi (Početak XX st. – 1991. godina) (2011),
Peruško Vindakijević smatra kultnom knjigom. Zašto? Romanjenko na
sukob Staljina i Tita gleda kao na „iznimno složen i proturječan“
(za razliku, na primer, od srpske književnosti i istoriografije u
čijem je središtu odnos Titovog režima prema pristalicama Staljina u
Jugoslaviji). Romanjenko sukob tumači kao „demistifikaciju dveju
paradigmi na kojima se temeljio sovjetski socijalizam – proleterski
internacionalizam i slovensko ’bratstvo’“. Ali i kao početak nove
paradigme – jugoslovenskog socijalizma, i njen uticaj na kulturnu
paradigmu u Jugoslaviji. Ali, o tome kasnije.
* * *
Autorka knjige Od Oktobra do otpora ukazuje na kontinuitet
hrvatsko-ruskih kulturnih veza: Juraj Križanić, Franjo Rački,
Vatroslav Jagić, Stjepan Radić. Hrvatski ljudi u postoktobarskoj
Rusiji, koji nisu zaboravljeni zahvaljujući upravo proučavanju Ivana
Očaka (Vladimir Ćopić, Đuro – Duka i Stjepan – Štefek Cvijić).
Zatim, hrvatski intelektualci koji su pohodili Rusiju posle
Oktobarske revolucije. Najzad, razdoblje prve i druge Jugoslavije.
Interesovanje za sovjetsku kulturu u Hrvatskoj slabi 80-ih godina
20. veka, kada u SSSR-u dolazi do preispitivanja staljinizima
(restauratorska i kritička tendencija), a 90-ih godina dolazi i do
prekida veza zbog sovjetske podrške velikodržavnoj politici Srbije,
koja je ugrožavala vitalne interese Hrvatske.
* * *
Prvo poglavlje knjige Od Oktobra do otpora posvećeno je viđenjima
Oktobarske revolucije iz ugla hrvatskih intelektualaca koji su
boravili u postoktobarskoj Rusiji, odnosno Sovjetskom Savezu. U tim
viđenjima koja, po mišljenju autorke, nisu po zasluzi ocenjena u
evropskoj rusistici i sovjetologiji ogledaju se i različite
dimenzije i različite faze Oktobarske revolucije.
Miroslav Krleža u Sovjetski Savez odlazi 1924. godine. Njegova
knjiga Izlet u Rusiju pojavljuje se 1926. godine. Veliki oktobarski
prevrat, Krleža posmatra iz ugla evropske periferije: „Svi mi živimo
na jednoj provincijalnoj strani austrijske južne željeznice...
Provincija crna, blatna, nesretna provincija...“ Inferiorna
geopolitički i istorijski, ona će uvek ostati provincija, „u kojoj
su revolucionarni prevrati i grandiozni utopistički prevrati
nemogući“. Lenjin je jedini prešao granicu: Moskva je šesti
kontinent, SSSR „upravlja jednom šestinom svijeta u kojem stanuje
Civis Sovieticus“. Zato je za Miroslava Krležu, Lenjin „kao spomenik
čovjeku koji se prvi iskrcao na drugoj obali“. Izlet u Rusiju –
smatra Ivana Peruško Vindakijević – „i nije samo Krležino poetsko
viđenje mogućnosti postoktobarske Rusije već filozofsko promišljanje
o centru i periferiji te kao takva ne može izgubiti na
aktualnosti...“
Drugi hrvatskdi intelektualac koji je posetio postoktobarsku Rusiju
bio je novinar i pisac August Cesarec. I to dva puta: 1922–1923. i
1934–1935. godine. Knjigu Današnja Rusija pisao je tokom drugog
boravka, a objavio ju je 1937. godine – „na vrhuncu Staljinovih
čistki, masovnih represija, nazvanih Veliki teror“. Za razliku od
Krleže, Cesarec je lišen introspekcije. On je o Rusiji pisao onako
kako ju je kao uvereni sovjetofil želeo da vidi: „Cesarčeva zemlja
čuda ostvarena je društveno-kulturna utopija... u njoj nema gladnih,
izmorenih, pijanih, radno obespravljenih...“ Neoklasicistička
arhitektura sovjetske Moskve oduševljava Cesarca. On je vidi kao
materijalizaciju utopije.
Međutim, kontroverzni Ante Ciliga („i revolucionar i disident, i
komunist i antikomunist, i internacionalist i nacionalist“)
drugačije je video postoktobarsku stvarnost. Kao visoki funkcioner
KPJ, Ciliga je u Sovjetski Savez došao 1926. godine. Tamo je
predavao na komunističkim univerzitetima. Optužen je za trockizam,
uhapšen i poslat u logor 1929. godine. Zahvaljujući činjenici da je
posedovao italijanski pasoš iz logora je pušten 1936. godine. Otišao
je u Pariz i tamo, 1938. godine, objavio (u prevodu sa ruskog na
francuski) knjigu U zemlji velikih laži. „Ciligina je knjiga
pionirsko djelo koje pronosi svijetom sliku užasavajuće degradacije
ljudskog dostojanstva u kojoj su glad i kanibalizam zamjenili
Cesarčevu parabolu o radosti i veselju“.
U vreme kada se u Parizu pojavljuje Ciligina knjiga, Solženjicin ima
20 godina. Njegova dela Jedan dan Ivana Denisoviča i Arhipelag Gulag
pojavljuju se mnogo kasnije. Nema sumnje da je tim delima
Solženjicin podstakao antistaljinistički otpor u književnosti. Za to
je bio ovenčan Nobelovom nagradom za književnost. Ali, dobri
poznavaoci Ciliginog dela, kao francuska novinarka Helen Hasen,
smatraju da je Ciliga – „bez fanfara i Nobela bio Solženicin mnogo
prije Solženicina“. On je jedan od prvih kremljologa i sovjetologa
koji je na svojoj koži osetio staljinizam. Knjiga U zemlji velike
laži prevedena je na mnoge jezike. U Hrvatskoj je objavljena 79
godina posle svog prvog izdanja u Parizu.
Najzad – „po mnogo čemu posebna“ – knjiga Karla Štajnera 7000 dana u
Sibiru. Peruško Vindakijević kaže da se ona „može čitati kao
fenomenološka studija o državi koja ne postoji na zemaljskoj kugli“.
Njeno je ime Gulag a ime njenih stanovnika – logoraši, kojih je –
„prema prebrojavanju 1918. godine – bilo 20.000.000“... O ovoj
državi u državi „znali su svi, no nitko nije htio ni mogao
govoriti“. U ovoj državi – smrt je bila izbavljenje. Njen
„stanovnik“, Karlo Štajner živeo je da bi mogao o njoj da svedoči...
„U tamnicama“ NKVD-a u ledenoj pustinji Dalekoga sjevera, svugdje
gdje su moje patnje prelazile ljudsku granicu i mjeru, nosio sam u
sebi jednu jedinu želju, da sve to preživim i da čitavom svijetu, a
prije svega partijskim drugovima, ispričam kakve smo strahote
propatili“. Međutim, „partijskim drugovima“ trebalo je mnogo
vremena, hrabrosti i volje da njegovu priču čuju.
Knjiga 7000 dana u Sibiru napisana je 1958. godine. Na objavljivanje
u Hrvatskoj (1971) čekala je 14 godina, u Rusiji – još duže (2017).
Štajner nije hteo, iako je nesumnjivo mogao, da je objavi prvo na
Zapadu, i tako, mislio je, posluži propagandi protiv komunizma. Za
razliku od Solženjicina čiji je Arhipelag Gulag objavljen dve godine
pre 7000 dana u Sibiru, Štajner je svoju knjigu smatrao
antistaljinističkom a ne antikomunističkom. Ali, malo je koje
svedočanstvo o sovjetskoj stvarnosti uporedivo sa njegovim
svedočanstvom. Na pitanje kako mu je to pošlo za rukom, Štajner je
odgovorio: „Rijetko sam se upuštao u analize i komentare događanja.
Htio sam u prvom redu opisati gole činjenice“. To je ono što 7000
dana u Sibiru razlikuje i od velikih dela ruske „logoraške
književnosti“ (Solženjicin, Šalamov, Grosman, Dolgouhov).
* * *
Hrvatski putnici u postoktobarsku Rusiju u svojim su knjigama
utemeljili percepciju Oktobarske revolucije kao složenog i
protivrečnog istorijskog fenomena. Posmatrana iz naknadne
perspektive, njihova percepcija još jednom je potvrdila koliko je
sporo – i nikada, zapravo, nije definitivno – naučno saznavanje
istorijskih procesa dugog trajanja. U slučaju Oktobarske revolucije
ni sto godina od nje nije za to bilo dovoljno. Za dešifrovanje i
demistifikaciju ruskog Oktobra njegovoj je istoriografiji još uvek
potrebno vreme: ona uvek kasni za stvarnom istorijom. Otuda je
studija Ivane Peruško Vindakijević izuzetno značajan naučni
rezultat. Kroz proučavanje jednog konkretnog pitanja –
hrvatsko-ruskih kulturnih veza u kontinuitetu – ona je svojom
studijom Od Oktobra do otpora podstakla dubinska promišljanja ruskog
Oktobra, istorije Rusije uopšte. Knjiga je ostala bez odjeka u svim
zemljama bivše Jugoslavije jer je tih promišljanja u njihovim
istoriografijama i ranije bilo malo. Ona su pretpostavljala
poznavanje – i po širini i po dubini – istorijskog konteksta ruskog
Oktobra. Među preduslovima za to – kultura istoričaru nije na
poslednjem mestu. Na više mesta u knjizi, pošto izloži argumente za
jedno etablirano stanovište, Peruško Vindakijević će postaviti
pitanje: da li je bilo baš tako? Odgovor će tražiti iznoseći druge
argumente.
* * *
Oktobarska revolucija nije bila lokalna već globalna pojava: „Rusija
je bila predvodnik novoga svijeta... sjeme za novo... uprkos svojoj
destruktivnoj fazi... imala nevjerojatan stvaralački naboj...
Oktobarsku revoluciju ne bi trebalo svjesti na politički preokret
koji je u svega nekoliko dana smjenio jedan sistem i uspostavio
novi“. Ona je dugo pripremana.
Smatralo se da je Velika francuska revolucija bila samo priprema za
Oktobarsku revoluciju, koja je, zapravo, njena druga etapa. Njome
„počinje smjenjivanje jedne civilizacije i uspostavljanje nove –
pravednije, racionalnije, razumnije“. Civilizacije „novog čoveka“.
U ruskoj inteligenciji, kako konstatuje Peruško Vindakijević,
postoje tri odnosa prema Oktobarskoj revoluciji: saradnički (oni
koji su je prihvatili makar i ne delili njenu ideologiju);
prijateljski (oni koji su je prihvatili i opevali); neprijateljski
(oni koji su joj rekli „ne“ i emigrirali).
U postoktobarskoj Rusiji postoji i pokušaj stvaranja nove umetnosti,
avangardne po formi, radikalne u odbacivanju prošlosti (futurizam).
Tih godina dolazi do promene imena države: od 1922. godine – Savez
Sovjetskih Socijalističkih Republika (SSSR). U isto vreme, u
inteligenciji dolazi do kritičkog promišljanja Oktobarske revolucije
(Berđajev, Bulgakov, Gorki)... Svetske rusistika i sovjetologija od
tada do danas drže do njihovih uvida. Oni su skrenuli pažnju na
ruske korene revolucije. Reformom od 1861. godine ukinulo je
kmetstvo, ali vlast je i dalje bila u rukama cara samodršca, a ne
naroda. Rusija je ekonomski zaostajala, bila je izolovana, uslovi
života – teški. To je u inteligenciji stvaralo „atmosferu
mučeništva“ i posebnu psihologiju ruskog revolucionara, koji je, po
Berđajevu, „ujedno i junak i mučenik“. Otuda apokaliptičnost i
radikalnost ruskog revolucionara. Ruska inteligencija se, po
Berđajevu, „stoljećima pripremala za komunizam onakav kakav je bio
nemoguć na Zapadu i za revoluciju kakva se mogla dogoditi samo u
Rusiji i nigdje drugdje na svijetu“. Ruska revolucija nije nastala
„iz ništavila i praznine“ već iz zasada ruske revolucionarne
inteligencije druge polovine 19. veka. Da bi se izbeglo ponavljanje
zapadnoevropskog puta (kapitalizma i buržoazije), stvorena je
teorija „istorijskog skoka“. Ona je podrazumevala radikalan raskid
sa prošlošću, uspostavljanje nove civilizacije.
U eseju „Inteligencija i revolucija“ Aleksandar Blok piše o onome
što je bilo „zamišljeno“: „Preokrenuti sve. Učiniti tako da sve bude
novo, da svakodnevni, prljavi, dosadni i bezoblični život postane
pravedan, čist, veseo i privlačan“. Cilj je bio reakcija ruskog
revolucionara na okrutnu stvarnost. Ali, kako ubrzati istoriju?
Ruskog revolucionara nisu zadovoljavale postupne promene i nije ga
interesovalo kako stići do cilja. On je maksimalist: ima san „biti
spasitelj čovječanstva ili barem ruskog naroda“. Ali i metod i
sredstva morao je preuzeti iz života koji je hteo radikalno da
promeni. Nova civilizacija stvara „novog čoveka“ i oblikuje se po
njegovoj meri.
I pre nego što je počeo da se stvara mit o Oktobarskoj revoluciji
(naročito putem filma), Maksim Gorki je napisao Nepravovremene
misli. Ogled o revoluciji i kulturi (objavljeno 1918. godine, prvi
put reprintovano tek 1990. godine). Ukazao je na tamne strane
Oktobarske revolucije. Ona je, po njemu, dovela do „nastanka mračnih
nagona u ljudima“. A „u toj eksploziji životinjskih nagona“ on nije
video ni socijalne elemente, ni socijaliste, ni socijalističku
psihologiju. Došlo je do promene vlasti, ali „nova vlast je jednako
gruba kao i stara“. Po njemu „neprijatelji imaju pravo, boljševizam
je nacionalna nesreća. Svaki dan samo preovladava briga, mislim da
će boljševička sumanuta politika izazvati građanski rat“.
Ali su i promišljanja Maksima Gorkog, kao i drugih ruskih mislilaca
kraja 19. i početka 20. veka ostala nepoznata sovjetskom društvu sve
do polovine 80-ih godina 20. veka. Obnavljanje onoga što se htelo
„preskočiti“ bilo je i stihijno i svesno. „Kada su došli na vlast,
boljševici su, po Rilkinu, objavili rat svim religijama carske
imperije prije svega pravoslavlju. Mjesto stare zauzela je mjesto
nova religioznost“. Za ruskog revolucionara – maksimalistu,
komunizam je nova vera kojom je trebalo usrećiti ne samo ruski narod
nego i čovečanstvo. Na tom je stanovištu stajao, pre svega, Nikolaj
Berđajev. Po njemu, „ruski ateisti, boljševici pripadaju religijskom
psihološkom profilu ljudi, po čemu se naveliko razlikuju od zapadnih
ateista. Revolucija je tako postala bezbožna religija“. Nalik smrti
i ratu, destruktivna, i u isto vreme, stvaralačka – revolucija je,
po Berđajevu, „udes povjesti, nezaustavljiva suština povjesnoga
postojanja“ (kada su pripadnici Narodne volje, prve terorističke
organizacije u Rusiji, izvršili atentat, 1851. godine, na
reformatorskog cara Aleksandra II, konzervativnom caru Aleksandru
III pisali su da su revolucije nesreća za narod, ali i da bivaju
neizbežne). U ovom istorijskom kontekstu i Ivana Petruško
Vindakijević analizira promene u ruskoj kulturi posle Oktobarske
revolucije, i njihov uticaj na kulture drugih naroda, uključujući i
hrvatski. Hrvatsko-ruske veze u kulturi su kontinuirane. Unutar njih
su i promene paradigmi u ruskoj/sovjetskoj kulturi. One se u
hrvatskoj kulturi brzo prihvataju i još brže napuštaju.
* * *
Polovinom 1930-ih godina u Sovjetskom Savezu dolazi do odbacivanja i
u svetu proslavljene avangardne umetnosti, po osnovi da ona služi
samo intelektualnoj eliti a ne i narodu. Na prvom kongresu
sovjetskih pisaca (1934) formulisana je doktrina socijalističkog
realizma prema kojoj književnost treba da karakterišu: jasnoća,
nada, optimizam i svrhovitost. Ruska asocijacija proleterskih pisaca
(RAPP) radila je na njenom širenju izvan Sovjetskog Saveza.
U književnosti Hrvatske i Jugoslavije socrealizam je doveo do podela
još pre Drugog svetskog rata. Na stanovištu zagovornika socijalne
književnosti, tačnije socijalističkog realizma u umetnosti (S.
Galogoža, J. Popović, B. Herman) reagovali su nadrealisti (M.
Dedinac, K. Popović, M. Ristić). Razlike između ove dve strane
pretvoriće se u pravi ideološki rat, koji je dobro proučen u
hrvatskoj književnoj istoriji već početkom 1970-ih godina prošlog
veka (Stanko Lasić, Sukob na književnoj ljevici 1928–1952).
U pomenutom književnom, odnosno ideološkom sukobu, ključna je uloga
Miroslava Krleže. On, zapravo, uspostavlja jednu vertikalu čijom
početnom tačkom književni istoričari, teoretičari i krležolozi
smatraju njegov „Predgovor“ Podravskim motivima Krste Hegedušića
(1933), kada postavlja pitanje: „mora li umjetnost biti socijalno
tendenciozna?“ U eseju „Dijalektički antibarbarus“ (1939) Krleža se
„obrušava“ na zagovornike socijalne literature i njihove ideološke
mentore u KPJ.
Na istom stanovištu Krleža stoji i posle Drugog svetskog rata. U
listu Republika objavljuje manifest „Književnost danas“, „hrabru i
lucidnu filipiku“, kako kaže Peruško Vindakijević. Posle sukoba Tita
sa Staljinom 1948. godine, Krleža podnosi istorijski referat na
Prvom kongresu Saveza književnika Jugoslavije (1952). Politički
zaokret KPJ (1948) samo mu omogućava da, još jednom, izrazi svoje
poglede. On je institucija koja „diktira kurs epohe“.
Na osnovu istorija hrvatske književnosti (Stanko Lasić, Slobodan
Prosperov Novak, Krešimir Nemec), ali i na osnovu istraživanja
primarnih istorijskih izvora, Ivana Peruško Vindakijević zaključuje
da je sovjetizacija u prvim godinama posle Drugog svetskog rata
„zahvatila hrvatsku književnost“ strukturno i institucionalno
(Agitprop, glorifikacija Staljina, cenzura, prevodilaštvo i
izdvaštvo). Međutim – „Stječe se dojam da je usvajanje staljinske
paradigme za poslijeratnu Hrvatsku bilo svojevrsni literocid. Je li
bilo zaista tako“, pita se Peruško Vindakijević, da bi, na osnovu
svojih istraživanja, zaključila da „nije opravdano govoriti o
socrealističkoj fazi hrvatske književnosti“. Doktrina se „nije
pretočila u konkretna djela, a kamoli u dominantnu poetiku“. U
ključu socrealističke književnosti napisana su samo dva romana.
Otuda i zaključak: „Jalov život hrvatskoga socrealizma“.
Hrvatski istoričari (I. Goldštajn, I. Banac, D. Bilandžić, T.
Jakovina) stoje na stanovištu da je Jugoslavija posle Drugog
svetskog rata prihvatila model sovjetskog društva. To je uticalo na
sve sfere života pa i na kulturu. Ali, kako?
Iz mita o slovensko-sovjetsko-jugoslovenskom bratstvu u Drugom
svetskom ratu stvara se obaveza „starijeg brata“ da pomogne „mlađem
bratu“. U Jugoslaviju posle 1945. godine dolaze brojni sovjetski
naučnici, književni, pozorišni, filmski, muzički stvaraoci.
„Jugoslovenska tema je imala važno mjesto u stihovima pjesnika,
poznatih novinara, urednika i uglednih sovjetskih imena“. Nikolaj
Tihonov objavljuje (1946) Stihove o Jugoslaviji. Konstantin Simonov,
„ključna ličnost staljinskog književnog establišmenta 1940–1950-ih
godina, objavljuje najnežniji portret Josipa Broza Tita.
U isto vreme, u Hrvatskoj se postavljaju osnove za proučavanje
hrvatsko-ruskih književnih odnosa ab ovo. Josip Badalić na
Filozofskom fakultetu osniva 1945. godine Katedru za rusku
književnost. Iste godine objavljuje knjigu Hrvatska svjedočanstva o
Rusiji, „pokušaj sinteze“: od Križanićevih do Krležinih. A
Aleksandar Flaker počinje da stvara školu hrvatskih rusista.
Pokazaće se to kao važna priprema nove paradigme koja u hrvatskoj
kulturi nastaje posle sukoba 1948. godine.
Međutim, pukotine u mitu o slovenskom bratstvu javila se već 1946.
godine. U sovjetsko-jugoslovenskoj produkciji sniman je – u
Hrvatskoj – prvi dugometražni film o Jugoslaviji – „U planinama
Jugoslavije“. U Moskvi je prikazan kao sovjetski film. U Jugoslaviji
je primljen više nego sa rezervom. (U istoriji jugoslovenske
kinematografije njegovo prvo mesto zauzeo je kultni film Slavica.)
Iako sniman u Hrvatskoj, hrvatska publika mogla ga je videti tek
2015. godine. Razlozi su bili politički. U filmu se ravnopravno
pominju i Staljin i Tito, u vreme kada se u Jugoslaviji stvara Titov
mit. Naglašava se uloga Crvene armije u oslobođenju Jugoslavije.
Pominju se protivnici: Ante Pavelić i Draža Mihailović.
* * *
Knjiga Od oktobra do otpora nova je sa stanovišta interpretacije
sukoba Tita sa Staljinom 1948. godine kao složenog istorijskog
događaja. Za autorku: „Otpor koji je Tito pružio Staljinu jedan je
od ključnih trenutaka hrvatske odnosno jugoslavenske povjesti“. Ona
taj događaj posmatra iz istorijske perspektive i ukazuje na njegovu
višedimenzionalnost. Čini to na osnovu odličnog poznavanja
istorijskih izvora i sovjetske i jugoslovenske provenijencije.
Neposredno, sukob je viđen kao prva pukotina u međunarodnom
komunističkom pokretu i slabljenje pozicije Sovjetskog Saveza uoči
Hladnog rata. Za obračun sa protivnicima sukoba u Jugoslaviji i
njihovu izolaciju na Golom otoku se znalo. Ali u odmeravanju snaga
Davida i Golijata i demokratski svet je zatvarao oči pred
brutalnošću režima. Pitanje je prvo otvoreno u književnosti. A zatim
su, posle sloma komunizma, o golootočkom teroru najviše pisali ljudi
koji su bili objekti i svedoci terora. To je izuzetno važna istorija
jedne strane, ljudski razumljiva, ali nije celovita. Goli otok je
upoređivan sa Aušvicom i Gulagom, ali arhivi još uvek nisu otvoreni.
Naravno, ništa ne može opravdati brutalnost u obračunu sa
pristalicama Staljina 1948. godine. Međutim, može zakloniti
višedimenzionalnost istorijske pojave. Strane u sukobu nisu se
toliko razlikovale po metodu, ali jesu po motivima i konsekvencama.
Za proveru biće još potrebno vreme. U socijalističkim zemljama
informbirovska emigracija je bila protiv reformi realnog socijalizma
i podržavala je vojnu intervenciju Sovjetskog Saveza da se one
spreče (Poljska, Mađarska, Čehoslovačka). U Jugoslaviji, posle sloma
komunizma, tražena je abolicija svih informbirovaca. Žrtve i
egzekutori su zamenili mesta. Na optuženičku klupu stavljena je
strana koja je 1948. godine pružila otpor Staljinu. To je, naravno,
moguće u političkoj borbi, ali nije – kako pokazuje i knjiga Od
Oktobra do otpora – moguće u istorijskoj nauci.
* * *
Sukob 1948. godine označio je kraj faze sovjetsko-jugoslovenskog
bratstva. Novu fazu karakterisalo je otvoreno neprijateljstvo koje
je išlo do mogućnosti rata između dve države. U podsticanju mržnje
prema Jugoslaviji bili su angažovani isti autori koji su ranije
promicali slovensko bratstvo: pisci, reditelji, novinari.
Najangažovaniji su bili karikaturisti okupljeni oko satiričnog lista
Krokodil. Centar udara bio je Josip Broz Tito: „brozitutka“.
Tekstovi uz karikature govore o njihovom sadržaju: „Titov režim
pretvorio se u fašistički režim“; „Tito je sluga američkog
imperijalizma“; „Tito je vašingtonska marioneta“; „Titove su
beogradske jude izdale socijalizam i demokratiju“. Peruško
Vindakijević kaže: „Krokodilova demonizacija Tita trajala je
nekoliko godina i duboko se urezala u pamćenje sovjetskih građana“.
Otpor sovjetskoj neprijateljskoj propagandi, posebno prema
demonizaciji Tita, u Jugoslaviji se najpre javio u vizuelnim
umetnostima: karikaturi i filmu. Peruško Vindakijević podseća na
kultnu karikaturu Zuka Džumhura objavljenu u listu „Politika“: za
stolom Marks piše neku knjigu (verovatno Kapital), na zidu iza
njegovih leđa nazire se Staljinov portret. A zatim detaljno piše o
školi hrvatskih karikaturista oko satiričnog lista Kerempuh, na
čijem je čelu bio satirični pisac Fadil Hadžić.
Između 1948. i 1950. godine počinje demistifikacija modela
sovjetskog socijalizma kao univerzalnog modela: „graditi socijalizam
svojim putem, mimo sovjetskoga te pokazati neslaganje sa sovjetskim
diktatom, koji svojata revolucionarne tekovine drugih naroda i koji
nastoji odrediti pravila dobroga i lošega ponašanja, propise i
pravila djelovanja“. Kako je ovaj, nesumnjivo politički zaokret,
uticao na kulturu u Hrvatskoj, posebno na hrvatsku književnost? A
kakav na kulturu drugih jugoslovenskih naroda? Za odgovor na ovo
drugo pitanje potrebna su uporedna istraživanja. Knjiga Od Oktobra
do otpora ih zapravo inicira.
Sa porastom broja disidenata, u Jugoslaviji se otvorilo pitanje ko
je inicijator desovjetizacije kulture u Jugoslaviji: partijski vrh
ili upravo oni – disidenti. (Usput: u knjizi Od Oktobra do otpora
citirana je hrvatska rusistkinja Dubravka Ugrešić koja je u SSSR-u
1975–1976. godine provela akademsku godinu. Tada je, kako piše, „i
iskusila mnoge stvari, naučila sam razlikovati lažne od pravih
disidenata, lažne od pravih rizika, što mi je pomoglo da se snađem u
hrvatskoj situaciji od 1991. naovamo, kada su se svi razgalamili i
još uvijek bestidno galame o teroru pod kojim su živjeli u vrijeme
komunizma. Kažem, godina provedena u Moskvi bila je velika škola, u
svakom smislu“.) U hrvatskoj književnosti je, i pre Staljinove smrti
1953. godine, došlo do manifestnog odbacivanja socrealizma.
Sovjetsku paradigmu smenila je jugoslovenska paradigma sa zapadnim
predznakom. Nova paradigma bila je latentno prisutna u hrvatskoj
književnosti još od sukoba na književnoj levici 1928–1952. godine. U
knjizi Od Oktobra do otpora detaljno je rekonstruisano to razdoblje.
„Još dok su partijski kadrovi forsirali socrealizam, cijeli jedan
naraštaj slobodnih prozaika antigdogmatika stvarao je u tišini, i
nastojao objavljivati antisocrealističku prozu“ (Petar Šegedin 1946.
godine, Ranko Marinković 1948. godine). Pedesetih godina postali su
sve prisutniji modernistički glasovi (Matković, Desnica, Novak,
Raos). Pre toga je Petar Šegedin ustao protiv partijnosti
književnosti. A Miroslav Krleža je u Ljubljani 1951. godine zadao
„smrtonosni udarac“ socrealizmu. Od pisaca je zahtevao „kreativnost,
artizam, slobodu izraza, obeležavajući time smjer novije hrvatske
književnosti“.
* * *
Ideološke i političke odnose između KPJ i KPSS-a, odnosno između
SFRJ i SSSR-a, posle sukoba 1948. godine, karakterisale su
oscilacije. To je, dakako, uticalo na sve sfere u društvu. Posle XX
kongresa KPSS-a, koji je pobudio nadu u destaljinizaciju, došlo je
do pomirenja: u Beograd je 1955. godine došla sovjetska delegacija
na čelu sa N. S. Hruščovom. Tito je posetio Moskvu 1956. godine.
Nastupilo je otopljavanje i u kulturnoj saradnji (snimanje u
jugoslovensko-sovjetskoj koprodukciji filma o Aleksi Dundiću). Posle
pada N. S. Hruščova, doktrina ograničenog suvereniteta bila je, u
suštini, iziraz imperijalne politike kao zamene za zaostajanje
Sovjetskog Saveza za promenama u svetu: ulazak trupa Varšavskog
pakta u Prag 1968. godine i rat u Avganistanu 1980. godine. Pojačani
su pritisci na Jugoslaviju sa težnjom da se uključi u socijalistički
lager. To je uticalo i na odnose u kulturi (zabrana u Sovjetskom
Savezu filma Aleksandra Petrovića koji je snimljen po romanu M.
Bulgakova „Majstor i Margarita“). Taktika vruće – hladno bila je
konstantna. Ali je napuštanje sovjetske paradigme u kulturi i
prelazak, uz sva ograničenja koja su dolazila i iznutra a ne samo
spolja, bio nepovratan. U knjizi Od Oktobra do otpora rekonstruisan
je taj složen i protivrečan proces. I to, i iz neposredne i iz
istorijske perspektive.
* * *
Ruski istoričar Sergej Romanjenko u svom već pomenutom delu sukob
između dve komunističke partije i dve socijalističke države, poznat
kao sukob između Staljina i Tita 1948. godine, vidi „kao
demistifikaciju dviju paradigmi na kojima se temeljio sovjetski
socijalizam – proleterski internacionalizam i sovjetsko bratstvo“.
On ga čita kao „rušenje propagandnoga mita o staljinskoj (bratskoj)
vanjskoj politici, ali i kao novoga mita – jugoslavenske inačice
socijalizma“. Na kraju 20. veka propali su i sovjetski model
socijalizma i njegova jugoslovenska „inačica“. Ali, šta je bilo
vidljivo iz neposredne perspektive, a šta je postalo jasno tek u
istorijskoj perspektivi?
U svom manje poznatom romanu U prvom krugu, koji je napisao već
1950. godine, Aleksandar Solženjicin piše: „Staljin ne samo da je
otpor koji mu je pružio Tito protumačio kao izdaju nego nije mogao
podnijeti ideju novoga tipa socijalizma... Socijalizam bez Staljina
gotovo je fašizam“. A Vasilij Aksjonov u romanu Moskva kva-kva
(2006) dešifruje razlog otpora svakoj nesovjetskoj varijanti
socijalizma. Pominjući Hrvate, Srbe i Bošnjake, Aksjonov u usta
Staljina ironično stavlja sledeće reči: „Nije dobro kad se narodi
skrase na jednom mjestu... Tisuću godina na jednom mjestu je i više
nego dovoljno. Krenite ka novim obzorima. Oslobodite se slabih,
jačajte se snažnijima. Na političkoj će karti svijeta nastati nova
formacija radnika i seljaka“. (Srpski nacionalisti, protivnici
komunizma, kao, na primer, srpski leksikograf Miloš Moskovljević, na
vest o Staljinovoj smrti, odavali su mu priznanje što je, posle
Ivana Groznog i Petra Velikog, stvorio najveću državu u ruskoj
istoriji. I obrnuto, zbog raspada Sovjetskog Saveza, Mihail
Gorbačov, tvorac politike novoga mišljenja, nije veliki državnik već
izdajnik.)
* * *
I u postsovjetskoj Rusiji živa je ideja o velikoj državi čiji se
raspad smatra planetarnom katastrofom. To određuje percepciju
Staljina kao velikog državnika i u društvenoj svesti ruskog naroda i
u savremenoj ruskoj književnosti. Prema istraživanjima (2003) 36%
anketiranih smatra Staljina pozitivnom ličnošću, a 34% je
neopredeljeno. I u ruskoj književnosti Staljin je „itekako živ i
prisutan, unatoč činjenici da je on mrtav više od pola stoljeća“.
Nasuprot Staljinu, Tito nije literarizovan u hrvatskoj književnosti.
Na osnovu tog upoređenja, autorka knjige Od Oktobra do otpora
zaključuje: „Kada se uspoređuje sa ruskom književnosti, izgleda da
1948. godina nije bila dovoljno važna za hrvatsku povjest, iako je
posrijedi – kako je nastojala pokazati ova knjiga – jedan od
najvažnijih, uistinu prijelomnih trenutaka naše nove povjesti,
našega identiteta. A postojala je mogućnost, kako je ironično
istaknuo Aksjanov u romanu Moskva kva-kva, da ta povjest krene u
drugom smjeru“.
Posmatrajući Titov otpor Staljinu 1948. godine u istorijskoj
perspektivi, Ivana Peruško Vindakijević, očito, ne gubi iz vida
trenutak u kome je taj otpor pružen. Jugoslavija unutar Jugoistočne
Evrope ležala je, posle Drugog svetskog rata, na preseku bipolarnog
sveta, između Istoka i Zapada. Odbrana nezavisnosti Jugoslavije,
koja je obnovljena u antifašističkom ratu, a zatim pravo na
sopstveni put u socijalizam kao „inačicu“ sovjetskog socijalizma,
značili su otpor velikodržavnoj politici Sovjetskog Saveza. U
jugoslovenskoj federaciji, koja se postepeno udaljavala od
sovjetskog uzora, sačuvali su i učvrstili svoj identitet, da bi
posle Hladnog rata mogli slobodno da se opredele.
U Beogradu,
septembar – oktobar 2020. |
