Kako su liberalni istoričari zamišljali drugačiji put za Balkan

Krug disidentskih mislilaca nastojao je da rastumači priču o nacionalizmu u Srbiji i Hrvatskoj kako bi pomogao svojim državama da izgrade bolju budućnost

Marko Atila Hoare

Liberalno-demokratski svet slabi. Agresija Vladimira Putina na Ukrajinu predstavlja direktan napad, ne samo na jednu suverenu demokratsku državu, već i na demokratske norme i vrednosti u širem smislu, inspirišući autoritarno-nacionalističke despote i demagoge i na drugim prostorima. U isto vreme, neliberalne tendencije u porastu su čak i unutar demokratija.

U Sjedinjenim Državama, Donald Tramp i njegov MAGA pokret, koji su nezakonito pokušali da ponište njegov poraz na predsedničkim izborima 2020, agituju za prepuštanje Ukrajine Putinu. Tramp će verovatno biti republikanski kandidat za predsedničke izbore 2024, na kojima bi mogao čak i da pobedi. U Evropi, podrška Nemačke i Francuske Ukrajini je usporena, a krajnja desnica u porastu je u obe zemlje. Francuska nameće nova diskriminatorna ograničenja za način odevanja građana muslimanske veroispovesti. U Britaniji, oslabljenoj i dezorijentisanoj Bregzitom, sprovodi se politika slanja tražitelja azila u Ruandu, kojom vlada represivni autokrata Pol Kagame. Mađarski premijer Viktor Orban i turski predsednik Redžep Tajip Erdogan oslabili su liberalno-demokratski tabor opstruišući ulazak Finske i Švedske u NATO. Zahvaljujući njima, Švedska, koja je podnela zahtev za pridruživanje u maju 2022. godine, još uvek nije članica. Turska, koja je pre 20 godina izgledala kao svetionik demokratizacije na muslimanskom Bliskom istoku, danas je jedan od najgorih svetskih tamničara novinara. U Izraelu, vlada Benjamina Netanjahua pokušava da osakati vrhovni sud zemlje, uz eskalaciju ugnjetavanja Palestinaca.

Napad Rusije na Ukrajinu predstavlja možda i najveći napad na liberalno-demokratski svet u Evropi od kraja Hladnog rata, ali daleko od toga da je bez presedana. Prethodili su mu napadi Srbije na Hrvatsku, Bosnu i Hercegovinu i Kosovo 1990-ih, kao i saučestvovanje Hrvatske u napadu Srbije na Bosnu. Zapadni novinari i stručnjaci koji komentarišu rat u Ukrajini na to uveliko zaboravljaju: Balkan je generacijama odbacivan kao neprikladan za Evropu, kao nestabilno, atavističko granično područje sa Azijom, koje služi samo da odvrati pažnju od pretpostavljene evropske norme.

Zapadnjačka mentalna praznina kada su u pitanju balkanski ratovi 1990-ih je problematična, budući da ovi nude lekcije relevantne za probleme sa kojima se Evropa danas suočava. Uspon autoritarnog nacionalizma u Srbiji i Hrvatskoj označio je ove zemlje, ne kao aberacije u Evropi, već kao suštinski evropske, zemlje koje pate od slabosti koje će pogoditi druge evropske zemlje. I budući da su Srbija i Hrvatska rano obolele, u njima su se pojavili oni koji su prvi krenuli u potragu za lekom: intelektualci disidenti, koji su pokušali da se izbore sa autoritarno-nacionalističkim virusom, i koji danas imaju čemu da nauče liberalne demokrate na ostatku kontinenta i šire.

„Istoričar je prorok koji gleda u prošlost“, rekao je nemački romantičarski pesnik i filozof Fridrih fon Šlegel. Za Latinku Perović, istoričarku iz Srbije, koja je umrla u decembru 2022. u 89. godini, životna potraga za razumevanjem prošlosti njene zemlje bila je usko povezana sa željom da se izbegne ponavljanje grešaka i ostvari srećnija budućnost.

Perović je uveliko smatrana za „majku Druge Srbije“. “Druga Srbija” bila je intelektualna i politička struja koja je nastala početkom 1990-ih, nasuprot nacionalističkoj i ratnohuškačkoj politici Slobodana Miloševića, čiji je rezultat bio genocid u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini. Srpski nacionalistički establišment činio je „Prvu Srbiju“, nasuprot koje je sebe definisala „Druga Srbija“. Perović je bila najistaknutiji srpski istoričar političke misli, autorka monumentalnog trotomnog dela „Srpski socijalizam u 19. veku” koje je izlazilo od 1985. do 1995. godine (iako njen akademski rad nikada nije objavljen na engleskom).

Perović nije imala status najistaknutije ličnosti Druge Srbije samo zbog svog intelektualnog talenta već i zbog toga što je kao sekretarka Saveza komunista Srbije (SKS), uz svog mentora Marka Nikezića, predsednika SKS, bila jedna od dve vodeće ličnosti „komunističko liberalnog“ režima koji je vladao Srbijom od 1968. do oktobra 1972. godine, u vreme kada je Srbija bila konstitutivni član savezne države Jugoslavije.

Ovaj režim, možda najprogresivniji u istoriji Srbije, nastojao je da liberalizuje srpski komunistički poredak i u političkom i u ekonomskom smislu, u isto vreme suprotstavljajući se srpskom nacionalizmu — ali bez pribegavanja represiji. To je bio hrabar pokušaj da se u Srbiji razvije pluralistička politička kultura, koja je mogla da je imunizuje protiv nadolazećeg ultranacionalističkog virusa. Pogled je bio usmeren ka liberalnom Zapadu, dok se na Sovjetski Savez gledalo kao na tvrđavu autoritarnog komunizma, kome se protivilo.

Ipak, Josipu Brozu Titu, jugoslovenskom komunističkom diktatoru, srpski liberalni komunisti činili su se kao pretnja — i zato što se činilo da rastaču hegemoniju vladajuće komunističke partije (Saveza komunista Jugoslavije) i zato što su dopuštali srpski nacionalistički diskurs, koji je ugrožavao multinacionalnu koegzistenciju od koje je zavisila Jugoslavija. Titova čistka Nikezića, Perović i srpskih liberala 1972. osigurala je da Srbija ostane na autoritarnom putu.

Čistka je konsolidovala srpsku komunističku autoritarnu elitu, koja je izrodila Miloševićevu diktaturu. Među konzervativnijim srpskim komunistima koji su konsolidovali vlast nakon čistke bili su Dragoslav Marković, čija se nećaka Mirjana udala za Miloševića, i Petar Stambolić, čiji je nećak Ivan bio Miloševićev politički mentor i lični prijatelj, odgovoran za njegov dolazak na vlast. Milošević će, međutim, uspostaviti svoju moć okretanjem protiv Ivana Stambolića, gurajući na marginu ili potčinjavajući druge titoiste stare škole. Uprkos tome, on je ostao tipičan visoko rangirani aparatčik njihovog sistema, sve dok nad njim nije preuzeo kontrolu 1987. godine. Pod Miloševićevom kontrolom, srpski komunistički režim je bez problema prešao iz titoizma u nacionalistički autoritarizam. Njegova Socijalistička partija Srbije, nastala u julu 1990. godine, spajanjem SKS i njene partnerske organizacije, Socijalističkog saveza radnog naroda Srbije, lako je pobedila na prvim postkomunističkim višestranačkim izborima u Srbiji u decembru te godine. Iako teško da je bila pravedna, s obzirom na dominaciju režima nad medijima, izborna pobeda je nesumnjivo odražavala široku podršku Miloševićevoj autoritarnoj i nacionalističkoj politici. Liberalni komunistički eksperiment koji je trajao od 1968. do 1972. godine bio je propuštena prilika za Srbiju da se razvija u liberalno-pluralističkom, a ne autoritarnom i, konačno, nacionalističkom smeru. Da se išlo ovim drugačijim putem, jugoslovenski ratovi 1990-ih mogli su se izbeći.

Nakon smene s vlasti 1972. godine, Perović je napustila političku karijeru i posvetila svoj život istoriji. Njeno istraživanje se fokusiralo na istoriju srpskih socijalista i moćne Narodne radikalne stranke, koja je započela 1870-ih kao socijalistička, ali se razvijala u populističkom i nacionalističkom smeru. Za Svetozara Markovića, osnivača stranke, obrazovanog u Rusiji, svrha socijalizma bila je da se izbegne evolucija u zapadnom liberalno-kapitalističkom i industrijskom smeru i očuva i podmladi srpsko tradicionalno i egalitarno društvo, društvo komuna, u čijoj osnovi je seljak. Stranka koju je osnovao udaljila se od socijalizma nakon njegove smrti, ali je zadržala svoju antizapadnu i antimodernu orijentaciju. Postala je najpopularnija politička stranka u Srbiji do 1880-ih, da bi, konačno, pod njenom vlašću, tokom Balkanskih ratova 1912-1913, bili osvojeni današnja Severna Makedonije i Kosovo, i 1918. godine uspostavljena zlosretna Kraljevina Jugoslavija pod dominacijom Srbije. Dok su srpski nacionalisti tradicionalno sagledavali ovu istoriju kroz prizmu patriotskih dostignuća, Perović se, umesto toga, fokusirala na populistički, antipluralistički, antimoderni karakter stranke i njene ideologije.

Narodna radikalna stranka poistovećivala se sa srpskim narodom u celini, odbacivala je legitimitet političkih alternativa i, u liku svog dugogodišnjeg lidera Nikole Pašića, poistovećivala i sa carskom Rusijom, a ne sa Zapadom. Radikali su uspostavili tradiciju verovanja u “partijsku državu”: poistovećivanje celokupnog legitimnog života nacije sa jednom partijom. Srpski komunisti, kasnije Miloševićevi socijalisti, nasledili su ovu tradiciju. Perović se, naprotiv, poistovećivala sa Srpskom naprednom strankom, osnovanom 1880-ih u nadmetanju sa radikalima. Napredna stranka je bila za razvoj i modernizaciju Srbije u zapadnom i liberalnom smeru; prioritet su joj bili individualna sloboda i podela vlasti, nasuprot nesputanoj vlasti većine. Perović je u naprednjačkoj tradiciji videla pozitivnu srpsku alternativu populističkom, antipluralističkom, autoritarnom nacionalizmu. Kako je pisala, radikali su za cilj imali “narodnu državu” u kojoj su “socijalna jednakost i nacionalno jedinstvo bili samo dve manifestacije iste ideologije”, dok su naprednjaci za cilj imali “pravnu državu”.

Za istoričare Druge Srbije, put ka boljoj Srbiji zahtevao je razbijanje patriotskih klišea koji su napajali glavni tok nacionalističke percepcije istorije Srbije. Među najbriljantnijim u drugoj generaciji istoričara ovog pravca bila je Olga Popović-Obradović, koja je krenula u sukob sa korenom srpske nacionalističke istoriografije, dekonstruišući mit o „zlatnom dobu” srpskog parlamentarizma u periodu od 1903. do 1914. godine. Tradicionalno, istoričari su sugerisali da je, nakon uništenja vladajuće kraljevske dinastije Obrenović u puču 1903. godine, kada je vlast preuzela Radikalna stranka, došlo do procvata srpske parlamentarne politike, a Srbija se emancipovala od austrougarskog uticaja i krenula u traganje za “nacionalnim ujedinjenjem i oslobođenjem” (tj. teritorijalnim proširenjem).

Popović-Obradović je u svom revolucionarnom radu „Parlamentarizam u Srbiji 1903-1914“, objavljenom 1998. godine, pokazala da je to, zapravo, bilo doba u kome se klika oficira srpske vojske, koja se na kraju konstituisala kao „Crna ruka“, mešala u politiku, svrgavala ministre i terorisala političare i novinare, dok su se radikali i njihovi politički suparnici međusobno jedni druge brutalno optuživali za izdajničke poduhvate u službi stranih sila ili zaveru sa pomenutim vojnim oficirima, protiv ove druge strane. Radikali su svoje protivnike povremeno čak i ubijali. Ovakvo stanje značajno je doprinelo izbijanju rata s Austro-Ugarskom 1914. godine, podstaknutog atentatom na austrijskog nadvojvodu Franca Ferdinanda, koji su organizovali istaknuti članovi Crne ruke, a koji radikalna vlada nije uspela da spreči. Ovaj sukob, koji je prerastao u Prvi svetski rat, zbrisao je veliki deo stanovništva Srbije i skoro okončao njeno samostalno nacionalno postojanje. Dakle, daleko od „zlatnog doba“ parlamentarizma u Srbiji, ovo je bio period opake unutrašnje političke borbe, uglavnom vanparlamentarnog i vanustavnog karaktera, čiji je katalizator bio ekstremni nacionalizam, a koji je kulminirao katastrofom za zemlju.

Naziv „Druga Srbija“ proizašao je iz naslova zbirke eseja objavljene 1992. godine, u kojoj je Perović opisala Miloševićev autoritarno-nacionalistički režim kao izraz istorijskog neuspeha srpske modernizacije. Ona je napomenula: „Neophodno je ne samo ukazati na pravu suštinu simbioze državnog socijalizma i nacionalizma, već i stvoriti alternativu tome. Čak i ako formalno ne bude označena kao „druga Srbija“, ova alternativa će neminovno to biti.”

Napisala je ove redove pre nego što je Miloševićev autoritarno-nacionalistički režim doveo Srbiju do najniže tačke. To se dogodilo 1999. godine, kada je širenje njegove ubilačke politike na Kosovo izazvalo intervenciju NATO-a i bombardovanje Srbije, primoravajući je da se povuče sa te teritorije. Miloševićev diskreditovani režim je zbačen naredne godine u buntu koji je bio kombinacija masovne mobilizacije i puča elite. Njegovi naslednici na vlasti bili su podeljeni oko toga da li da nastave Miloševićevu vrstu nacionalističke politike ili da krenu putem zbližavanja sa Zapadom i reforme u liberalno-demokratskom smeru. Miloševića je na mestu predsednika „Savezne Republike Jugoslavije“, koju su činile Srbija i Crna Gora, zamenio drugi tvrdokorni nacionalista, Vojislav Koštunica, dok je Zoran Đinđić, koji je bio privržen liberalnim reformama i zapadnjačkoj orijentaciji, postao premijer Srbije.

Đinđić je uhapsio Miloševića u aprilu 2001. godine i deportovao ga u Međunarodni krivični sud za bivšu Jugoslaviju (MKSJ) u junu te iste godine, ali je ovaj hrabar raskid s prošlošću prekinut kada su Đinđića u martu 2003. godine ubili bivši pripadnici Crvenih beretki, nekadašnje Miloševićeve specijalne jedinice, koji su bili duboko umešani u njegove zločine.

Srbija je ostala podeljena između autoritarno-nacionalističkih i liberalno-reformističkih stremljenja, ali su ova prva postepeno preovladavala, što je kulminiralo aktuelnim režimom Aleksandra Vučića, koji je pandan populističkim demagozima u drugim zemljama poput Orbana, Erdogana i Netanjahua. Za Perović, Vučićeva stranka je bila ideološki naslednik izvorne Radikalne stranke Nikole Pašića. Bila je to, po njenim rečima, „politička stranka koja odbacuje zapadnu Evropu, insistira na nacionalnoj državi, na nacionalnom jedinstvu, na dovršenju nacionalnog ideala, na prihvatanju evropskih institucija koje ona prazni od evropske suštine i koje joj služe više kao pokriće.”

U međuvremenu, Crna Gora, koju se otuđila zbog nacionalističke opstrukcije integracije federacije sa Evropom i Zapadom od strane Srbije, odvojila se i postala nezavisna država 2006. godine, a većina ključnih zapadnih država priznala je nezavisnost Kosova 2008. Susedi Srbije, Bugarska i Rumunija, bile su na strani gubitnika u Drugom svetskom ratu. Tokom Hladnog rata ove države bile su mnogo siromašnije od Srbije, a njima su vladali brutalniji komunistički režimi. Ipak, one su ušle u NATO 2004. godine i u Evropsku uniju 2007. godine, dok je Srbija, čije je stanovništvo u velikoj meri ponosno na svoju ulogu u borbi protiv nacizma, ostala van obe organizacije, zbog svoje nesposobnosti da se odrekne Miloševićevog nasleđa i tranzicije u postnacionalističku politiku; bila je veoma spora u saradnji sa Haškim tribunalom i još uvek nije spremna da prizna nezavisnost Kosova. Ljuti srpski nacionalisti, kao i njihove kolege radikali jedan vek pre toga, gledaju na Rusiju kao na svog prirodnog saveznika i danas u velikoj meri podržavaju Putinov rat protiv Ukrajine.

Za Perović i Popović-Obradović, post-miloševićevska evolucija Srbije potvrdila je teškoće njenog reformisanja u liberalno-demokratskom smeru. Popović-Obradović je 2004. pisala o teretu srpskog antipluralističkog i ultranacionalističkog nasleđa:

U većini moralno indiferentno prema pitanju odgovornosti za rat i ratne zločine, biračko telo u Srbiji i dalje poklanja poverenje promoterima ratne politike, pojedincima i strankama ultranacionalističke i populističke provenijencije, zavedeno njihovom nacionalističkom retorikom, sladunjavom arhaičnošću i mitomanijom, kao i njihovom socijalnom demagogijom antikapitalizma i antizapadnjaštva uopšte.

Na žalost, umrla je od raka manje od tri godine kasnije, u 52. godini.

Nasleđem Perović i Popović-Obradović nastavljaju da se bave talentovani srpski istoričari koji osporavaju hegemonističku nacionalističku paradigmu, među kojima su Dubravka Stojanović, Milivoj Bešlin, Branka Prpa, Olga Manojlović-Pintar i drugi, kao i Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji , koja objavljuje mnoge njihove antinacionalističke eseje. Danas Vučićev režim nastavlja da vodi iredentističku politiku u odnosima sa susednim zemljama. Podržao je pokušaje srpskih nacionalista među srpskim manjinama na Kosovu i Crnoj Gori da destabilizuju te zemlje i potkopaju njihovu državnu nezavisnost, istovremeno podržavajući režim Milorada Dodika u Republici Srpskoj, bosanskohercegovačkom srpskom entitetu, koji otvoreno i aktivno radi na razbijanju države. Vučićev režim takođe odbija da uvede sankcije Putinovoj Rusiji zbog njene invazije na Ukrajinu i zloupotrebljava demokratski proces i slobodne medije u Srbiji. Druga Srbija ostaje časna, ali politički marginalizovana alternativa.

Na mnogo načina, susedna Hrvatska sledila je sličnu putanju. Kao i Srbija, Hrvatska je bila članica jugoslovenske federacije i njom je upravljao liberalni komunistički režim u kasnim 1960-im i ranim 1970-im godinama, u periodu koji je kulminirao takozvanim “hrvatskim proljećem”, demokratskim procvatom sličnim Praškom proleću Čehoslovačke Aleksandra Dubčeka, pre nego što su je sovjetski tenkovi zgazili 1968. Tito je hrvatsko liberalno komunističko rukovodstvo smenio 1971. godine, kao i njihove srpske kolege, u ime obnove autoritarnijeg komunističkog poretka.

To je proizvelo dugoročni demokratski deficit i imalo negativne reperkusije po Hrvatsku i Jugoslaviju krajem 1980-ih, kada je Miloševićev režim napao titoistički federalni jugoslovenski poredak, potiskivanjem autonomije Kosova i Vojvodine (autonomne pokrajine u najsevernijem delu Srbije) i slanjem jugoslovenske vojske da slomi otpor kosovskih Albanaca, pre nego što će pokušati da centralizuje jugoslovensku federaciju pod dominacijom Srbije.

Iako je to bila jasna pretnja za Hrvatsku, njen severozapadni sused Slovenija je bila ta koja je predvodila jugoslovenski otpor Miloševiću. Za Hrvatsku, slomljenu čistkama ranih 1970-ih, u tom je periodu bila karakteristična takozvana “hrvatska šutnja”, pri čemu je njeno komunističko vodstvo nastojalo izbeći sve što bi se moglo protumačiti kao hrvatska nacionalna samouverenost. Vodeći hrvatski komunista, Stipe Šuvar, bio je autoritarni tvrdolinijaš koji je stremio koegzistenciji sa Miloševićem. Ipak, kada je komunistička jednostranačka vladavina okončana u Hrvatskoj 1990. godine, na slobodnim izborima koji su sledili, pobedili su Franjo Tuđman i njegova nacionalistička, antikomunistička Hrvatska demokratska zajednica. Tuđman je i sam bio istoričar, proganjan i zatvaran tokom gušenja Hrvatskog proljeća, ali je njegova vlast bila kopija Miloševićevog autoritarnog nacionalizma. Nekadašnji komunista, nastavio je da na određeni način poštuje Tita i da ga oponaša, pa čak i njegov stil kada su u pitanju bile svečane uniforme.

Nakon izbornih pobeda antikomunističkih nacionalista u Hrvatskoj i Sloveniji 1990. godine, srpski režim je definitivno odustao od podrške jedinstvenoj Jugoslaviji i pokušao da na silu izbaci obe republike iz federacije, dok je u isto vreme nasilnički pokušavao da rasparča Hrvatsku i uspostavi srpsku kontrolu nad velikim delom njene teritorije. Iako je vojna agresija Srbije na Hrvatsku primorala Tuđmana da protiv svoje volje vodi odbrambeni rat protiv Beograda, njegov prevashodni impuls bio je da sa Miloševićem, svojim kolegom, postkomunističkim autoritarno-nacionalističkim moćnikom, postigne sporazum, koji je obuhvatao i podelu susedne Bosne i Hercegovine. To je dovelo do razgovora Tuđmana i Miloševića u martu 1991. godine u mestu Karađorđevo u Vojvodini, na kome se raspravljalo o mogućnosti podele Bosne. Istorijskim čudom, to se dogodilo u Karađorđevu, u kome se Tito sastao sa hrvatskim liberalnim komunistima 1971. godine, kako bi ih obavestio da je njihovom političkom eksperimentu došao kraj.

Tuđmanov instinkt za saradnju sa Miloševićem naveo ga je da obuzdava i opstruiše napore Hrvatske u samoodbrani od srpske agresije 1991. godine, što se na kraju završilo borbom hrvatskih snaga, kao mlađeg partnera srpskih snaga, protiv bosanske vojske u njihovom genocidnom projektu uništenja Bosne i Hercegovine. To je, sa stanovišta hrvatskih nacionalnih interesa, bilo ne samo nemoralno, već i samoubilačko: porazom Bosne pre avgusta 1995. godine bio bi okončan rat, u situaciji u kojoj su srpske snage još uvek držale skoro trećinu Hrvatske pod okupacijom. To bi značilo podelu Hrvatske, slično podeli Kipra, nakon što je Turska izvršila invaziju i okupirala njegovu severnu trećinu 1974. godine — iako je međunarodna zajednice u kontinuitetu priznavala teritorijalni integritet Kipra na papiru, to nije imalo nikakvog efekta na terenu.

Neki od Tuđmanovih (i Miloševićevih) najžešćih i najodlučnijih protivnika dolazili su iz redova istoričara. Najistaknutiji od njih bio je Ivo Banac, autor temeljnog dela iz 1984. godine „Nacionalno pitanje u Jugoslaviji: porijeklo, povijest, politika“. Dok je većina zapadnih istraživača Jugoslavije pojednostavljeno pretpostavljala da su srpski nacionalizam, hrvatski nacionalizam i nacionalizmi svakog jugoslovenskog naroda monoliti, Banac je pokazao da su razlike između nacionalnih ideologija unutar svake nacionalnosti bile jednako važne kao i one među različitim nacionalnostima. Na primer, Srbi su bili podeljeni na pristalice “velike Srbije” i pristalice unitarne jugoslovenske nacije, na one koji su želeli da naglase srpsku posebnost i superiornost i one koji su želeli da stope osobenu srpsku, hrvatsku i druge narodnosti u homogenu jugoslovensku celinu.

Kao i Perović i Popović-Obradović, Banac je shvatio važnost pluralizma i opasnost koju predstavlja svaki pokušaj homogenizacije nacije iza jedinstvene nacionalne ideologije. Nije mogao oprostiti Tuđmanu što je protraćio istorijsku priliku da stvori pozitivnu Hrvatsku odbacujući šovinizam i netoleranciju:

[Tuđman] je ušao u netaknutu strukturu propalog režima bez revolucije, bez krvi, čak i bez demonstracija koje bi izazvale reakciju još uvek aktivne policije tog istog režima. To mu je išlo u prilog, ali samo pod jednim uslovom: da je rastuću nacionalnu energiju usmerio u pravcu stvaranja zdravog društva, slobodne i nezavisne zemlje, sa snažnim predstavničkim, ekonomskim i odbrambenim institucijama, sa svim obeležjima demokratske kulture, uz iskreno poštovanje svih moralnih normi, zakona i prava, koja vrede za svakog čoveka. Da je Tuđman izvršio ovaj zadatak, naravno uz pomoć svega dobrog u hrvatskom narodu, sigurno bi postao jedna od najvećih ličnosti naše istorije, a njegovo delo bi opstalo. Ali on je tu šansu propustio.

Banac se usprotivio Tuđmanovim nastojanjima da izvrši etnonacionalističku homogenizaciju Hrvata, tvrdeći da se umesto toga mora poštovati jedinstvena tradicija Bosne i Hercegovine kao multietničke zajednice Srba, Hrvata i muslimanskih Bošnjaka; bosanskohercegovačke Hrvate trebalo je razumeti kao deo te tradicionalne bosanske multietničke zajednice, a ne samo kao deo homogenog hrvatskog naroda koji je predodređen da bude pripojen hrvatskoj državi. Mnogi drugi istaknuti Hrvati protivili su se Tuđmanovoj antibosanskoj politici, a Hrvatska je bila mnogo podeljenija oko agresije na Bosnu nego što je to bila Srbija. Kritičari su uključivali i ličnosti poput generala Martina Špegelja, bivšeg hrvatskog ministra odbrane i osnivača njene vojske, i Stjepana Mesića, koji će naslediti Tuđmana i postati drugi predsednik nezavisne Hrvatske. Kako je Banac primetio u januaru 1993. godine, „bosanska politika dr. Tuđmana jedna je od najvećih katastrofa hrvatske politike u dvadesetom stoljeću. O tome nema ni senke sumnje.” Objavio je pismo u New York Review of Books u avgustu 1993. godine sa još trojicom hrvatskih intelektualaca, uključujući istoričarku Branku Magaš, u kojem navodi da:

Osećamo posebnu dužnost zahtevati od Republike Hrvatske da u potpunosti i bezuslovno podrži nezavisnost, suverenitet i integritet Bosne i Hercegovine, u skladu sa demokratski izraženom voljom njenog naroda i prethodnim deklaracijama Hrvatske.

U pismu se dalje osuđuje separatistički entitet bosanskih Hrvata koji su osnovali Tuđman i njegove pristalice na bosanskoj teritoriji kao „instrument teritorijalne agresije na Bosnu i Hercegovinu“, uz „priznavanje vlasti u Sarajevu kao jedinog legitimnog izvora vlasti u zemlji, iskrenu saradnju u svim njenim naporima u odbrani zemlje i promovisanje njenih interesa na svim međunarodnim forumima.”

Na sličan način, Banac je naglašavao hrvatsku tradiciju multietničkog suživota Hrvata, Srba i drugih, odbacujući tendenciju tuđmanovskih Hrvata, nacionalista, da hrvatske Srbe vide kao neželjeni, strani nacionalni element. U oktobru 1996. godine, nakon završetka rata, čiji je rezultat bio egzodus većeg dela srpskog stanovništva Hrvatske, održao je uvodnu reč na konferenciji pod nazivom „Srbi u Hrvatskoj — jučer, danas i sutra“ koju je organizovao Hrvatski Helsinški odbor u Zagrebu. U svojoj uvodnoj reči, Banac je istakao da je Hrvatska pluralistička istorijska zajednica, te da su Srbi deo hrvatske istorije, da “hrvatska državna samostalnost neće biti potpuna ako ne prihvati i Srbe” i da je “povratak Srba poželjan sa stanovišta hrvatskih interesa.”

Kao i Perović i Popović-Obradović, Banac je bio svedok opravdanosti svoje kritike. U Dejtonskom mirovnom sporazumu iz novembra-decembra 1995. godine, kojim je okončan rat u Bosni, bosanski Hrvati separatisti nisu dobili teritorijalni entitet na tlu Bosne za koji su se borili, za razliku od svojih separatističkih kolega, bosanskih Srba, čija je Republika Srpska legalizovana. Ipak, Hrvatska je ostala opterećena svojim tuđmanovskim nasleđem. Njena nespremnost da sarađuje sa MKSJ dovela je do toga da je, iako je bila jedan od najliberalnijih i najprosperitetnijih komunističkih političkih entiteta u Evropi pre 1990. godine, pristupila NATO-u tek 2009, a EU 2013. godine, znatno kasnije od Rumunije i Bugarske, dok je MKSJ 2013. godine osudio visoke zvaničnike bosanskih Hrvata za teške zločine, a samog pokojnog Tuđmana uključio u “udruženi zločinački poduhvat” za uklanjanje muslimanskog stanovništva sa područja Bosne pod kontrolom Hrvata. I mada Tuđman nije ostvario svoj san o podeli Bosne i uspostavljanju Velike Hrvatske, u istoriji će ostati upamćen kao saizvršilac u Miloševićevoj ubilačkoj agresiji.

Banac je umro 2020. godine, a drugi hrvatski istoričari poput Ive Goldštajna, Tvrtka Jakovine i Josipa Glaurdića nastavljaju da osporavaju hrvatske nacionalističke paradigme. Srpski i hrvatski protivnici podele Bosne sarađivali su decenijama. Sonja Biserko, predsednica Helsinškog odbora za ljudska prava u Srbiji, u prilogu zbirke eseja posvećene Bancu, objavljene ubrzo nakon njegove smrti, navela je njegovo zapažanje da „koreni raspada Jugoslavije leže u 1970-im godinama, kada su Hrvatska i Srbija, kao dve najveće republike, ponudile nova rešenja” i prokomentarisala: „Smatrao je velikom greškom što su srpski liberali, kao najevropskije rukovodstvo Srbije, bili smenjeni. Isto se može reći i za Hrvatsku.”

Uprkos pokušaju Mesića da usmeri Hrvatsku ka prijateljskoj politici prema Bosni i Hercegovini, Hrvatska danas nastavlja agresivno da se meša u njena unutrašnja pitanja. Predsednik Hrvatske, Zoran Milanović, gaji otvorene simpatije prema Putinu, i čak je pretio da će opstruisati ulazak Švedske i Finske u NATO ukoliko hrvatski nacionalisti u BiH ne dobiju odgovarajuće ustupke.

Za mnoge postkomunističke zemlje u Evropi, put do funkcionalne liberalne demokratije sa pluralističkom političkom kulturom bio je dug i težak, i ostao nedovršen, jer je Putin počeo otvoreno da napada liberalno-demokratski evropski poredak i nudi alternativni uzor na koji autoritarni nacionalistički populisti mogu da se ogledaju. Protiv ovih rastućih nacionalističkih populista, lek ostaje ono za šta su se borili Perović, Popović-Obradović i Banac: pluralizam koji poštuje legitimitet različitih političkih struja i prava manjina u zemlji, kao i suverenitet i teritorijalni integritet susednih država.

Srbija danas nastavlja da gleda na Kosovo i Crnu Goru — a Srbija i Hrvatska zajedno na Bosnu, kao i Bugarska na Makedoniju — onako kako Rusija gleda na Ukrajinu: kroz nacionalističku prizmu, kao na objekat svojih ambicija. Domaći protivnici ovog nacionalizma se uveliko smatraju izdajnicima, što je u skladu sa klimom netolerancije prema slobodi izražavanja. U Srbiji novinare i aktiviste za ljudska prava redovno maltretiraju nacionalistički nasilnici podržani od strane režima. Prošle godine, nakon što ju je jedan nacionalistički tabloid lažno optužio da poziva na nasilje nad predsednikom, kada je kritikovala Vučićevu politiku prema Rusiji i Kosovu, srpska novinarka Jelena Obućina je na Tviteru dobila pretnje da će „biti nabijena na kolac“ i „spaljena“.

U Bugarskoj su predstavnici etničke makedonske manjine, koju vlada i država odbijaju da priznaju i nastoje nasilno da asimiliraju, prošle godine izvestili o dramatičnom porastu slučajeva uznemiravanja od strane vlasti. Ovaj trend je bio povezan sa bugarskom iredentističkom politikom prema Makedoniji, koja je uključivala pokušaje da je primora da prekroji svoju istoriju u skladu sa bugarskim nacionalističkim smernicama, kao cenu za članstvo u EU. Novinari u Bugarskoj svakodnevno su maltretirani od strane vlasti ili po njenom nalogu. Atanas Čobanov, novinar koji se bavim istraživanjem korupcije, prijavio je prošle godine da je, nakon što je dobio pretnje, morao mesec dana da nosi pancir. Na kraju se preselio u Francusku.

U Hrvatskoj je predsednik Milanović prošle godine javno osudio kao izdajnike Hrvate koji podržavaju sankcije Miloradu Dodiku, predsedniku Republike Srpske, koji mu je saveznik u njegovoj antibosanskoj, antibošnjačkoj politici. Novinarima u Hrvatskoj povremeno su izloženi pretnjama i maltretiranju. Tea Paponja je doživela nasilnički napad 2021. godine, nakon što je pokušala da istraži ljude koji su palili zastavu Prajda na Povorci ponosa u Zagrebu. U julu 2023. godine Međunarodna i Evropska novinarska federacija osudile su predlog hrvatske vlade koji ima za cilj ozbiljno ograničavanje slobode novinara.

Sve dok ovakve okolnosti budu opstajale, ove zemlje neće moći da završe svoje tranzicije u istinske liberalne demokratije, a jugoistočna Evropa neće moči da izbegne sukobe i nestabilnost. Ovo je, na kraju krajeva, evropska a ne samo balkanska borba. S obzirom da se liberalno-demokratska budućnost Evrope brani na bojnim poljima Ukrajine, borba je hitnija nego ikad.