Latinka Perović

Reč na promociji knjige Raifa Dizdarevića

O knjizi Raifa Dizdarevića, Sudbonosni podvig Jugoslavije. Podsećanje na istorijsko NE staljinizmu – događaj koji je opredijelio budućnost Jugoslavije

Beograd, 12. septembar 2018.

Zajedno sa dvojicom mladih kolega, dr Milivojem Bešlinom i mr Petrom Žarkovićem, čiji profesionalni rad poznajem i cenim, predstaviću vam knjigu Raifa Dizdarevića „Sudbonosni podvig Jugoslavije. Podsećanje na istorijsko NE staljinizmu – događaj koji je opredijelio budućnost Jugoslavije“. Izdavač ove značajne knjige je Udruženje za modernu historiju, a njen glavni i odgovorni urednik, profesor Univerziteta u Sarajevu, dr Husnija Kamberović, sa kojim grupa istoričara iz Beograda dugo i sjajno sarađuje.

Ja ću pokušati da vašu pažnju skrenem na tri povezana pitanja:

1) ličnost autora knjige;

2) njegov pristup sukobu Jugoslavije sa Staljinom 1948. godine kao složenom, višedimenzionalnom istorijskom događaju;

3) njegovo posmatranje politike koja se brutalno manifestovala 1948. godine: ona ima podistoriju ali se i nastavlja sve do danas.

U ovom poslednjem ja vidim razlog da se 70. godišnjica sukoba 1948. prećuti, da se zajedno sa istorijom jugoslovenske države zaboravi. Taj pokušaj je, zahvaljujući i knjizi Raifa Dizdarevića, propao. Ali, zahvaljujući i činjenici da je istoriografija u svim državama proizašlim iz bivše Jugoslavije, ipak, pluralna.

Jugoslavija se dugo opirala raspadu, da bi u ratovima 90-ih godina bila, na prepad, razbijena. Službena istoriografija, uz antikomunizam i nacionalizam, sledila je taj proces, konstruišući poželjnu prošlost. Njoj nisu bili potrebni izvori, istraživanja, uvid u istoriografiju u svetu. Danas se, međutim, već javlja generacija istoričara koja prošlosti pristupa egzaktno. Ona traži odgovore na pitanja koja joj postavljaju istorijski izvori, a ne politički ciljevi vladajućih. Ona već pokazuje da je i dosadašnje proučavanje sukoba 1948. godine bilo površno, jednostrano. Možda je, zaista, i ovom slučaju bila potrebna distanca.

Ali, da se vratim svojoj obavezi na večerašnjoj promociji: Dizdarevićeva knjiga.

Uvek je važna ličnost autora iz čijeg pera potiče knjiga o kojoj se govori. Raif Dizdarević pripada jednoj od najpoznatijih antifašističkih porodica u Bosni i Hercegovini. Sedmorica braće iz porodice Dizdarević učestvovala su u Narodnooslobodilačkoj borbi. Trojica su izgubila živote:

najstariji, Zijo, književnik umoren je u ustaškom logoru Jasenovac;

Nusreta, borca partizanskog odreda „Zvijezda“, ranjenog, u bolnici su zaklali četnici;

Hasan je poginuo u borbi.

Tako se Drugi svetski rat u Bosni i Hercegovini preslikao u porodici Dizdarević.

Trojica od preživelih Dizdarevića bavili su se, posle rata, diplomatijom. Ja sam najbolje poznavala i sa njim prijateljevala, Nijaza. Bio je intelektualac, poliglota, prevodio je sa arapskog. U Partiji je pripadao liberalnoj, reformskoj struji.

Raif je u Narodnooslobodilački rat otišao kao sedamnaestogodišnjak. Posle oslobođenja, obavljao je razne dužnosti. Ja ću se zadržati na onima koje su ga pripremile da napiše knjigu o kojoj večeras govorimo.

Od 1951. do 1954. bio je otpravnik poslova Ambasade SFRJ u Bugarskoj. To je vreme najžešće kampanje SSSR-a i zemalja „narodne demokratije“ protiv Jugoslavije, u čemu je Sofija prednjačila. Moskva je posle Sofije za Dizdarevića bila Pariz, kaže Veljko Mićunović. U njegovom moskovskom timu (1956–1959) Raif Dizdarević je bio prvi sekretar Ambasade (istovremeno i u Mongoliji), a od 1963. do 1967. godine bio je savetnik Ambasade SFRJ u Pragu.

Rafi Dizdarević je bio pomoćnik saveznog sekretara za inostrane poslove od 1972. do 1974, a od 1984. do 1987. godine savezni sekretar za inostrane poslove SFRJ.

Autori biografskih beležaka o Raifu Dizdareviću, kao svojevrsni kuriozitet, ističu činjenicu da je on u toku čitavog postojanja Jugoslavije (1918–1991) bio jedini iz Bosne i Hercegovine predsednik jugoslovenskog parlamenta i ministar inostranih poslova i jedini Bošnjak na ovim funkcijama i na čelnoj državnoj dužnosti – predsednik Predsedništva SFRJ.

Posle isteka mandata na dužnosti predsednika Predsedništva SFRJ, Raif Dizdarević je, po sopstvenoj želji, otišao u penziju. Rat je proveo u Bosni i Hercegovini, ne pripadajući nijednoj političkoj partiji. Napisao je nekolike knjige, od kojih je najpoznatija „Od smrti Tita do smrti Jugoslavije“. Ova knjiga doživela je dva izdanja u Bosni i Hercegovini i prevedena je na italijanski, češki i engleski jezik. Zajedno sa knjigom koju večeras predstavljamo, knjige Raifa Dizdarevića predstavljaju važne priloge proučavanju istorije druge Jugoslavije i u njoj Republike Bosne i Hercegovine.

Raif Dizdarević se u svojoj najnovijoj knjizi vratio sukobu 1948. godine u višestrukoj ulozi. Kao savremenik, poznavalac prilika u istočnoevropskim zemljama, akter važnih dokumenata o sovjetsko-jugoslovenskim odnosima posle normalizacije odnosa. Ali i kao apelativ na ličnost spoljnih odnosa Jugoslavije u kritičnim 70-im i 80-im godinama prošloga veka. Njegovo pisanje nije naknadno: ono ostavlja utisak ekstemporalnosti. U razgovoru o knjizi, Dizdarević mi je rekao da je, sve vreme, vodio beleške. Uz sve ovo, želim da istaknem da se Dizdarević oslanjao na istorijske izvore. Oni su objavljivani još u vreme sukoba, a kasnije u korpusima istorijske građe. Ali, čitava jedna generacija istoričara nije to čitala. To je dosadno, ironično je primećivala pokojna Olivera Milosavljević. Otuda su bile moguće konstrukcije, uprošćavanja, jednostranosti. To je ono što se danas menja. Nova generacija istoričara vraća se istorijskim izvorima. Ona, možda, neće, u mentalnom smislu, odigrati prevratničku ulogu, ali je važno da postoji.

Posmatrajući sukob 1948. godine iz više perspektiva, Raif Dizdarević dolazi do zaključaka koji ukazuju na kompleksnost događaja. Manifestaciji sukoba prethodi različito gledanje rukovodstva SKP(B) i KPJ u ratu na izbegličku vladu, pokret Draže Mihailovića, prvu i drugu fazu oslobodilačkog rata. A onda, napad na KPJ je uvod u Hladni rat, dve godine posle Drugog svetskog rata. Za odmeravanje snaga sa zapadnim partnerima, Sovjetskom Savezu teritorijalno većem nego ikada ranije, bila je potrebna ideološka, ekonomska i vojno-politička dominacija u svom taboru. Autentičan oslobodilački rat činio ju je nesigurnim partnerom. Otuda osnivanje Informacionog biroa sa sedištem u Beogradu, pisma Staljina i Molotova Titu i Kardelju, povlačenje stručnjaka, incidenti na granicama, ekonomska blokada, otvoreni poziv na smenu rukovodstva.

Ali, najteža strana događaja, i najmanje izučena, antropološkog je karaktera. KPJ je partija boljševičkog tipa, njena je revolucija izvođena po uzoru na Oktobarsku revoluciju, Sovjetski Savez je sveto mesto, a Staljin božanstvo. Rascep unutar KPJ je dramatičan. To su, po mom mišljenju, najteže godine u toku celokupne istorije druge Jugoslavije: nekonsolidovana vlast posle rata, siromaštvo, suša, ekonomska blokada. Ali i svojevrsni unutrašnji rat u KPJ: kolebanja u Bosni i Hercegovini, pokušaj gerile u Crnoj Gori, vojni i diplomatski funkcioneri koji su se izjasnili za Rezoluciju IB. Odgovor vlasti je bio izolacija – i to nije mistifikacija. Postupci su deo istorije nasilja: o njima su govorili pogođeni. To je legitimno. Ali u mnoštvu golootočkih ispovesti, za istoričara su važna dva saznanja: svet koji su oni u čudovišnoj izolaciji razvili i njihovo viđenje onih posetilaca koji su, kao pisac Dobrica Ćosić, o sebi govorili kao o prvim pobunjenicima protiv metoda kažnjavanja. U pravu je istoričar Srđan Milošević, koji je nedavno rekao: „O Golom otoku se više govori nego što se zna“. Važna pitanja se tiču borbe za ljude, osuda metoda – o kojima se u istoriografiji nije govorilo.

Važni zaključci na koje upućuje knjiga Raifa Dizdarevića tiču se politike kontinuiteta imperijalne politike carske i sovjetske Rusije. Sovjetski Savez se nikada nije odrekao Rezolucije Informacionog biroa. Radikalno drugačiji pristup Dizdarević nalazi samo u pojavi Mihaila Gorbačova. Velike države kao Rusija imaju svoje spoljnopolitičke ciljeve koje, bez obzira na oblik vladavine, vladajuću ideologiju i politiku – ne menjaju. Nove ih generacije, kako je to rekao jedan od ruskih ambasadora u Srbiji – Konuzin, ne menjaju. To, dakako, važi i za savremenu Rusiju.

Sukob 1948. godine imao je, kao tendencija, svetski istorijski značaj. Suštinski je uticao na očuvanje nezavisnosti Jugoslavije, na njeno balansiranje između dva bloka, te njenu ekonomsku, socijalnu i kulturnu emancipaciju. To je teško zamislivo bez Tita, njegovog političkog instinkta i ljudske zrelosti, ali i poznavanja Rusa. Ipak, kao čovek jednog istorijskog vremena, on je najmanje bio spreman na ideološku evoluciju. Ako Raifa Dizdarevića bude, kao dosada, služilo zdravlje i kondicija, što mu od srca želim, to je tema za njegovu novu knjigu. Za generaciju istoričara koja dolazi – svakako.