Raspad Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije: Traganje istorijske nauke za objašnjenjem

Latnka Perović

Prestanak Hladnog rata na kraju osamdesetih godina dvadesetog veka označio je kraj socijalističkog lagera, koji se od 1945. godine nalazio pod vojnom, političkom i ideološkom dominacijom Sovjetskog Saveza. Raspale su se, bez unutrašnjih sukoba, i neke članice lagera (Sovjetski Savez i Čehoslovačka). Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija, od 1948. godine, nije vojno i politički pripadala Istočnom lageru. Vodila je vanblokovsku (nesvrstanu) spoljnu politiku, a u untrašnjoj politici proklamovala je više puteva u socijalizam, uključujući i pravo na izbor sopstvenog puta. Glavna osobenost jugoslovenskog puta u socijalizam bila je radničko samoupravljanje (od 1952. godine). To je imalo da znači i promenu uloge Komunističke Partije Jugoslavije: od rukovodeće (politički monopol, bez konkurencije slobodnih izbora, kontrole i smenjivosti vlasti) u vodeću ulogu (Savez Komunista Jugoslavije od 1952 godine). Ta orijentacija KPJ dovela je do njene ekskomunikacije u međunarodnom komunističkom pokretu (Rezolucija Informbiroa 1948. godine). U isto vreme, sukob Tita sa Staljinom na zapadu je primljen kao prva pukotina u komunističkom monolitu. Zapad je moralno i finansijski podržao Tita i Jugoslaviju čije su granice bile ugrožene i koja je prolazila kroz drastičnu ekonomsku blokadu zemalja socijalističkog lagera. To je učvrstilo legitimitet KPJ koji je ona stekla u Narodno-oslobodilačkom ratu. Kako se, onda, dogodilo da se SFRJ, jedina među zemljama državnog socijalizma, raspala u unutrašnjem ratu koji je doveo do velikih ljudskih žrtava (etnička čišćenja, ratni zločini, uključujući i genocid u Srebrenici, koji su verifikovala i dva međunarodna suda)? Uz to, veliki materijalni gubici (razaranje gradova i infrastrukture, poremećaji u privrednoj strukturi, nestanak jedinstvenog tržišta). Najzad, trajno pogoršani odnosi između jugoslovenskih naroda i duboko nepoverenje između njih i po završetku ratova.

Istoričari u bivšoj Jugoslaviji i u svetu napisali su mnogo knjiga u kojima su nastojali da objasne slučaj Jugoslavije. Jedna od takvih je i knjiga «Jugoslavija, istorija jedne epske tragedije» španskog istoričara Jordi Kapmlidua. Bile su mu potrebne duge godine kompleksnih istraživanja, koja su uključivala i rad u istorijskim arhivama u Beogradu, kao i neizbežni razgovori sa mnogim jugoslovenskim istoričarima. Kamplidu je težište stavio na glavna poglavlja istorije jugoslovenske države, koja je trajala kraće od jednog stoleća, to jest: Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca / Jugoslavije i njenog sloma (1918 – 1941); Narodno-oslobodilačkog rata i socijalističke revolucije pod vođstvom KPJ (1941 – 1945); obnove i izgradnje zemlje na novim društvenim osnovama i novim oblikom državnog uređenja, odn. razvoj federativne države od 1946. do 1980. godine i smrti Josipa Broza Tita višegodišnjeg vođe KPJ/SKJ i doživotnog predsednika SFRJ (1937 – 1945 – 1980); kriza, raspad SKJ na pitanju nove strategije razvoja, ratovi i raspad države (1980 – 1991, odnosno 1992 – 1995).

Za istoričara ne postoji samo jedno objašnjenje, jer on prošlost posmatra iz više perspektiva. One su različite, a kroz dijalog istoričara one jednako čine ono što smatramo istorijskom naukom. Tako shvatajući istorijsku nauku, izražavam veliko priznanje kolegi Jordi Kamplidu za njegov veliki istraživački napor da objasni uzroke i posledice raspada SFRJ. U znak tog priznanja, njegovim zaključcima pridružujem neke svoje zaključke koji proizilaze kako iz mojih istraživanja, tako i iz mog iskustva koje sam stekla kao neposredan učesnik u političkom životu Druge Jugoslavije:

1. Nastala na kraju Prvog svetskog rata, sa raspadom Austro-Ugarske i revolucijom u Rusiji, Jugoslavija je bila izrazito složena i protivurečna država. Delile su je velike razlike u ekonomskoj razvijenosti. Ali i različite tradicije (verske i jezičke razlike, pripadnost raznim kulturno-civilizacijskim krugovima, kao i različiti stepeni nacionalne integracije jugoslovenskih naroda. Srbija je bila nezavisna, međunarodno priznata država od 1878. godine, sa svojom monrahijom, vojskom i državnom birokratijom. Ratovala je na strani Antante, imala ogromne ljudske žrtve i relativno najbrojnije stanovništvo u novostvorenoj državi. I njeni politički akteri i njena inteligencija računali su da joj te prednosti daju pravo na hegemoni položaj u državi. Na novu državu gledali su kao na proširenu Srbiju, odnosno kao na ratni plen. Stoga centralistička i unitarna država je bila način da se pomenute prednosti očuvaju i institucionalizuju.

Slovenci i Hrvati bili su već nacije u modernom smislu reči i nisu pristajali da u novoj državi imaju manje prava nego u Austro-Ugarskoj. Do sukoba je došlo već oko samog čina ujedinjenja (1. decembar 1918) i prvog ustava (Vidovdanski ustav 1921).

Iako su makedonski i crnogorski narod bili nacije u formiranju, ne može se reći da svest o posebnosti nisu imali (u Crnoj Gori posle Berlinskog kongresa 1878, a u Makedoniji posle Balkanskih ratova 1912-1913).

2. Pod uticajem revolucije u Rusiji i velikih promena koje je ona izazvala u Drugoj internacionali i u Evropi uopšte, u Jugoslaviji je stvorena KPJ (1919) kao sekcija Komunističke Internacionale (Kominterne) sa sedištem u Moskvi. Treća partija po broju mandata u Narodnoj skupštini, KPJ je bila zabranjena 1921). Punih dvadeset godina ostala je u ilegali. Progoni njenih pripadnika, hapšenja, politička ubistva (sekretara partije Đure Đakovića), doveli su do njenog programskog radikalizma i do, po formi organizovanosti, njene boljševizacije.

3. Strategija Narodnog fronta koju je od 1935. godine sugerirala Kominterna, dovela je KPJ do približavanja masama. Uoči kratkotrajnog Aprilskog rata, u kome se Kraljevina raspala, KPJ je bila jedina opštejugoslovenska snaga spremna na otpor fašističkoj okupaciji i podeli zemlje. Pripremila je i organizovala ustanak protiv okupatora i kvislinga (uspostava Nezavisne države Hrvatske, vlada generala Milana Nedića u Srbiji). U isto vreme u paroli KPJ da nema povratka na staro bila je sadržana revolucionarna strategija: bez promene poretka u Kraljevini, bila je neostvariva zajednička borba jugoslovenskih naroda koja se manifestovala kao politika bratstva i jedinstva.

4. Posle 1945. godine politika u obnovljenoj Jugoslaviji nije se razlikovala od politike u drugim socijalističkim zemljama (intenzivna industrijalizacija i elektrifikacija, deagrarizacija uz prinudne mere). Do sukoba sa Staljinom 1948. godine došlo je na pitanju odbrane nezavisnosti zemlje koja je imala autentičan Narodno-oslobodilački pokret. To je ponovo učvrstilo legitimitet KPJ, koji je u prvim godinama posle uspostavljanja revolucionarne vlasti bio na granici (eksproprijacija i nacionalizacija, razni načini eliminisanja klasnog protivnika, kao i svakog stvranog i potencijalnog političkog neprijatelja).

5. Tek iz dalje perspektive vidljiva su dva nivoa političkog sukoba sa Staljinom: pragmatičan i ideološki nivo. Na prvom nivou došlo je do emancipatorskih procesa u državi i društvu (industrijalizacija, urbanizacija, razvoj školskog sistema na svim nivoima, podizanje zdravstvene kulture, smanjenje smrtnosti stanovništva, pravni položaj žene, kulturni i naučni razvoj). Došlo je i do velikih demografskih promena, veće pokretljivosti stanovništva, otvorenosti prema svetu i slobode putovanja.

Na ideološkom nivou postojala je petrificirana dogma (državna i kasnije društvena svojina, politički monopol KPJ/SKJ). Unutar partije postojale su različite struje koje su bile posledica razvoja društva, ali su zbog njenog jedinstva, kao garanta jedinstva države, bile eliminisane. U Partiji je, do kraja vladao princip demokratskog centralizma koji je, apriorno obezbeđivao pravo većine, često unapred dato.

6. Ideološko jedinstvo bilo je usko grlo za sučeljavanje ideja, otvorenu debatu i pronalaženje rešenja, koja su bila kompatibilna i sa rešenjima u modernom svetu. Do najozbiljnijih razlika u jugoslovenskom partijskom rukovodstvu došlo je posle 1960. godine na pitanju kojim putem dalje? Rasprave su ostale zatvorene za javnost. Odnos snaga u jugoslovenskom vrhu bio je ustanovljen arbitražom Josipa Broza Tita kao generalnog sekretara KPJ/SKJ. Na stvarne reforme ekonomskog i političkog sistema, uključujući i reformu Partije, nije se realno moglo uticati. Jedinstvo Partije kao osnova jedinstva države neposredno i dugoročno je odlagalo reforme. Ukoliko su i pokušavane, one su brzo zaustavljane i napuštane.

Do eksplozije je došlo posle smrti Josipa Broza Tita. U SKJ kristalisale su se dve orijentacjie. Jedna u Srbiji: centralizacija Jugoslavije uz recentralizaciju, ili stvaranje srpske države u etničkim granicama, što je značilo upotrebu sile u krajnjoj liniji rat. Druga u Sloveniji: tri reforme: ekonomska (tržišna privreda), politička (pluralizam i predstavnička demokratija) i partijska (napuštanje demokratskog centralizma i evolucija ka socijaldemokratskoj partiji). Do definitivnog razlaza došlo je na 14. kongresu SKJ januar 1991. Bio je to početak kraja SFRJ. Usledili su ratovi: u Sloveniji, Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i na Kosovu.

7. Šta je, dakle, opšte a šta posebno u slučaju Jugoslavije? Smrt Josipa Broza Tita sigurno bi dovela do promena u jugoslovenskoj federaciji, ali bez sloma komunizma na globalnom planu, pre svega u Sovjetskom Savezu kao njegovom epicentru, te promene ne bi bile tako radikalne i dramatične. Komunizam je istorijska pojava. U Kraljevini Jugoslaviji sa ličnom diktaturom kralja Aleksandra Krađorđevića, predstavljao je alternativu. U okupiranoj i podeljenoj Jugoslaviji za vreme Drugog svetskog rata takođe. Posle Drugog svetskog rata, u zemlji razorenoj, sa podelama koje je rat ostavio u svakom od jugoslovenskih naroda, komunizam je bio najviše što se tada moglo pod pretpostavkom obnove Jugoslavije. Sa legitimitetom koji je stekla u Narodno-oslobodilačkom ratu, učvrstivši ga u odbrani za nezavisnost 1948. godine, KPJ je odigrala emancipatorsku ulogu u istoriji jugoslovenske države i društva. Njena su ograničenja bila ideološke prirode. Programski, ona je bila diktatura proletarijata, koja se u praksi svela na izgradnju čvrste piramide vlasti na čijem je vrhu bio jedan čovek, u licu generalnog sekretara Partije. U ime sopstvenog jedinstva, Partija je, s ciljem da se ujedini i održi heterogenu i protvrečnu država, u njene temelje ugradila i elemente njenog njenog raspada.

Istoričar je danas i pred pitanjem da li post-komunizam sa svojim radikalnim nacionalizmom, ideološkim i političkim revanšizmom, kao i različitim restauracijama, može da predstavlja alternativu? Trideset godina od sloma komunizma dovoljno je da se i iz post-komunističke perspektive počne proučavati istorija komunizma na globalnom planu, pa i na prostoru jugoslovenske države.